Original paper
Contact hypersensitivity to selected cosmetic ingredients and other allergens among cosmeticians and students of cosmetology

Wprowadzenie

Problem nadwrażliwości kontaktowej wśród osób zawodowo związanych z medycyną oraz profesjonalną pielęgnacją ciała staje się coraz bardziej powszechny; dotychczas dotyczył w głównej mierze stomatologów, pielęgniarek oraz lekarzy specjalizujących się w dziedzinach zabiegowych [1, 2]. W ostatnich latach, w związku z zapotrzebowaniem społecznym, wykształciła się nowa grupa zawodowa licznie reprezentowana przez kosmetologów, kosmetyczki i wizażystów. Częsty kontakt z wodą, kosmetykami i detergentami u tych osób może sprzyjać nie tylko wypryskowi z podrażnienia, ale również rozwojowi alergii kontaktowej mającej charakter choroby zawodowej.
Diagnostyka nadwrażliwości na kosmetyki jest trudna, wymaga odróżnienia reakcji z podrażnienia od odczynów o charakterze alergii kontaktowej odpowiadających IV typowi reakcji immunologicznej wg Gella i Coombsa [3]. Standardowe testy płatkowe umożliwiają rozpoznanie jedynie niewielkiej liczby alergenów spośród wielu związków wchodzących w skład kosmetyków będących potencjalnymi alergenami kontaktowymi. Szacuje się, że od 8% do 15% wszystkich przypadków kontaktowego zapalenia skóry jest spowodowanych przez kosmetyki [4, 5]. Do wystąpienia kontaktowych reakcji alergicznych predysponują szczególnie kosmetyki pozostawiane na skórze: kremy, balsamy, maseczki, produkty o działaniu fotoprotekcyjnym, perfumy oraz kosmetyki kolorowe (pudry, cienie do powiek). Mniejsze ryzyko wiąże się ze stosowaniem kosmetyków spłukiwanych, takich jak szampony i odżywki do włosów oraz żele i płyny do kąpieli. W piśmiennictwie funkcjonuje pojęcie „kosmetycznego zapalenia skóry” (cosmetic dermatitis), kojarzonego z typową lokalizacją, tj. skórą twarzy, szyi i rąk. Należy podkreślić, iż termin ten obejmuje zarówno reakcje z podrażnienia, jak i odczyny alergiczne [4].
Spośród składników zawartych w kosmetykach nadwrażliwość kontaktową najczęściej wywołują konserwanty, substancje zapachowe oraz barwniki, rzadziej – podłoża i inne składniki [4, 6]. W grupie środków konserwujących szczególną uwagę zwraca się na formalinę (wodny roztwór formaldehydu) oraz jej uwalniacze, spośród których najsilniejszym jest quaternium-15. Ponadto w przemyśle kosmetycznym jako konserwanty stosuje się m.in. parabeny, mertiolat (tiomersal) oraz kathon CG (metylochloroizotiazolinon) [6]. Do alergizujących substancji zapachowych, z którymi powszechnie wykonuje się testy płatkowe, należą balsam peruwiański oraz mieszanina perfumowana zawierająca osiem aromatów (mech dębowy, geraniol, hydroksycytronellal, eugenol, izoeugenol, alkohol i aldehyd cynamonowy oraz aldehyd -amylocynamonowy) [7]. Z kolei w zakresie kosmetyki kolorowej (makijaże permanentne, nietrwałe tatuaże) oraz pielęgnacji włosów szczególną pozycję zajmuje parafenylodiamina (paraphenylenediamine – PPD) [8, 9]. Rzadziej przyczyną nadwrażliwości kontaktowej na kosmetyki są składniki podłoży. Objawy alergii kontaktowej może wywołać m.in. lanolina, obecna w kosmetykach pielęgnacyjnych oraz lekach do stosowania zewnętrznego. Reakcje na lanolinę cechują się najczęściej niewielkim nasileniem i krótkim okresem utrzymywania się zmian zapalnych. Alergenami lanoliny są alkohole alifatyczne stanowiące od 4% do 17% jej masy [7]. Z kolei kalafonia wchodząca w skład cieni do powiek, tuszów do rzęs oraz szminek jest produktem pochodzenia roślinnego, którego głównym alergenem jest kwas abietynowy [7].

Cel

Celem pracy było określenie częstości występowania nadwrażliwości kontaktowej na powszechnie występujące alergeny oraz wybrane składniki kosmetyków w grupie kobiet wykonujących zawód kosmetyczki lub kosmetologa oraz studentek kosmetologii. W pracy przeprowadzono analizę porównawczą struktury uczuleń w badanej grupie kobiet oraz w kontrolnej grupie losowo wybranych kobiet w wieku 20–40 lat.

Materiał i metody

Do badań wykorzystano standardowe zestawy naskórkowych testów płatkowych True TestTM firmy Mekos Laboratories (Dania). Skład dwóch paneli zawierających 24 alergeny lub mieszaniny alergenów przedstawiono w tabeli 1.
Grupę badaną stanowiło 60 losowo wybranych kobiet w wieku 20–40 lat wykonujących zawód kosmetyczki, kosmetologa lub studiujących na kierunku kosmetologii. Studentki kosmetologii stanowiły 65% badanej grupy. W ich przypadku kontakt z kosmetykami w trakcie ćwiczeń praktycznych polegał zarówno na wykonywaniu, jak i poddawaniu się zabiegom kosmetycznym. Średni czas pracy (kontaktu zawodowego z kosmetykami) wynosił w grupie badanej 3,2 roku. Grupę kontrolną stanowiły 62 losowo wybrane kobiety w tym samym przedziale wiekowym, w większości czynne zawodowo (z wyłączeniem zawodów uwzględnionych w grupie badanej). Średnia wieku kobiet w grupie badanej wynosiła 28 lat, a w grupie kontrolnej 31,5 roku (nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy dla wieku).
Testy wykonywano na skórze pleców w okolicy międzyłopatkowej. Do badań nie kwalifikowano osób z czynnymi zmianami zapalnymi w obrębie skóry tułowia, przyjmujących leki przeciwhistaminowe w czasie ostatnich 2 tygodni oraz systemowe preparaty glikokortykosteroidowe w okresie 4 tygodni. Ponadto kryterium wyłączenia stanowiła ekspozycja skóry pleców na promieniowanie UV w ciągu ostatnich 6 tygodni. Testy odczytywano po 48 godz. i 72 godz. od założenia, stosując 4-stopniową skalę półilościową (tab. 2.). Pierwszego odczytu dokonywano po 30 min od zdjęcia ze skóry prób płatkowych.

Wyniki

Epizody objawów skórnych (jeden lub więcej) występujące w przeszłości, sugerujące kontaktowe zapalenie skóry, zgłosiło w wywiadzie 17 (28,3%) spośród 60 kobiet w grupie badanej oraz 8 (12,9%) w grupie kontrolnej. Dominującą lokalizacją zmian wymienianą przez kobiety z grupy badanej była twarz i/lub szyja (41%), następnie dłonie i palce rąk (24%) oraz płatki małżowin usznych (24%). Pozostałe umiejscowienia zmian podawane w tej grupie to skóra głowy oraz okolica pępka. Objawy nadwrażliwości kontaktowej na co najmniej jeden z testowanych alergenów w obu odczytach stwierdzono u 19 (31,6%) osób z grupy badanej. W ponad połowie przypadków obserwowano uczulenie wyłącznie na jeden z alergenów (12 osób), nadwrażliwość na co najmniej 2 z testowanych alergenów stwierdzono u 7 osób. W grupie kontrolnej natomiast dodatnie wyniki testów uzyskano w 9 (14,5 %) przypadkach, przy czym nadwrażliwość wyłącznie na jeden z alergenów stwierdzono u 6 kobiet, u pozostałych 3 obserwowano dodatnie odczyny na większą liczbę alergenów (ryc. 1.). W analizie porównawczej stwierdzono, iż dodatnie wyniki testów płatkowych w grupie badanej występowały istotnie statystycznie częściej aniżeli w grupie kontrolnej (2 5,07, p = 0,02).
W obu grupach poddanych testom zdecydowanie najczęściej obserwowano nadwrażliwość na nikiel (13,3% w grupie badanej oraz 11,3% w grupie kontrolnej), przy czym w tej drugiej obserwowano dwa przypadki współwystępowania nadwrażliwości na chlorek kobaltu (3,2%). Przykład silnie dodatniej, jednoważnej reakcji na nikiel przedstawia rycina 2.
Drugim alergenem pod względem częstości występowania dodatnich wyników testów był tiomersal – w grupie badanej nadwrażliwość stwierdzono u 7 (11,6%) osób, a w grupie kontrolnej u 4 (6,4 %). Warto podkreślić, iż w grupie izolowanej nadwrażliwości na ten alergen znalazły się przypadki nieme klinicznie (osoby niezgłaszające w wywiadzie żadnych objawów skórnych). Pozostałe konserwanty stosowane w kosmetykach rzadziej powodowały nadwrażliwość – formaldehyd w 2 (3,3%) przypadkach, a mieszanina parabenów u jednej (1,6%) osoby z grupy badanej. Nie obserwowano wśród kobiet z obu grup nadwrażliwości na kathon CG oraz quaternium-15.
Spośród alergenów obecnych w kosmetykach kolorowych najwięcej uczuleń w grupie badanej stwierdzono na parafenylodiaminę (6,6%), nie odnotowano natomiast żadnego przypadku nadwrażliwości na PPD w grupie kontrolnej. Odczyny na PPD charakteryzowały się wybitnym nasileniem stanu zapalnego (ryc. 3.).
Nadwrażliwość na związki zapachowe stosowane w kosmetykach obserwowano w badanej grupie łącznie u 3 (5%) osób; w 2 przypadkach wykazano dodatnie wyniki testów z mieszaniną zapachową, a w jednym z balsamem peruwiańskim. Spośród pozostałych alergenów obecnych w kosmetykach stwierdzono nadwrażliwość na mieszaninę alkoholi sterolowych lanoliny u 2 (3,3%) kobiet, podczas gdy w grupie kontrolnej dodatnich reakcji na lanolinę nie obserwowano. W żadnej z grup nie odnotowano nadwrażliwości na kalafonię. Ponadto w badanej grupie stwierdzono po jednym przypadku uczulenia na chrom, kobalt oraz tiuram (tab. 1.).

Omówienie wyników

W badanej grupie spośród osób, które podały w wywiadzie przynajmniej jeden epizod zmian sugerujących nadwrażliwość na kosmetyki (rumień, obrzęk, zmiany grudkowe lub pęcherzykowe, świąd – kojarzone z zastosowaniem określonego preparatu kosmetycznego), przeważała lokalizacja na twarzy i/lub szyi oraz rękach. Ze względu na znaczne narażenie skóry tych okolic ciała na kontakt z potencjalnymi alergenami wyżej wymienione umiejscowienie zmian jest najbardziej prawdopodobne.
Z przedstawionych danych wynika, iż nadal najpoważniejszym problemem w populacji kobiet młodych i w średnim wieku pozostaje nadwrażliwość na nikiel. Dane z piśmiennictwa wskazują, iż alergia na nikiel występuje u 10–20% osób w badanych populacjach europejskich, a wśród kobiet te wartości są nawet wyższe [10, 11]. Warto podkreślić, że objawy nadwrażliwości na nikiel pojawiają się bardzo często u ludzi młodych, a nawet u dzieci, u których z wiekiem ich nasilenie się zmniejsza [12, 13]. Podstawowym źródłem uczulenia pozostaje od lat biżuteria (klipsy, kolczyki, łańcuszki, naszyjniki, bransoletki zegarków, sprzączki pasków) [10]. Alergia kontaktowa na nikiel w przedstawionej pracy nie ma charakteru zawodowego, jednak specyfika badanej grupy (młode kobiety dbające z racji zawodu i zainteresowań o wygląd) może wpływać na wysoki odsetek dodatnich wyników.
Spośród alergenów obecnych m.in. w kosmetykach dodatnie próby w badanej grupie najczęściej uzyskiwano z tiomersalem (mertiolatem). Jest to organiczny związek rtęci z kwasem tiosalicylowym pełniący rolę konserwantu. Mertiolat ma działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne, przy czym nie wykazuje działania drażniącego skóry i błon śluzowych [7]. Publikowane badania z ostatnich lat wskazują jednoznacznie, iż częstość występowania dodatnich wyników testów płatkowych z mertiolatem jest bardzo wysoka, zwłaszcza wśród ludzi młodych [12, 14]. Podstawowym źródłem pierwszego w życiu, najczęściej wielokrotnego kontaktu z tym konserwantem są szczepionki, które w przypadku nadwrażliwości powodują odczyny w miejscu wstrzyknięcia. U kobiet z grupy badanej szczególne znaczenie może mieć fakt, iż mertiolat jest także konserwantem zawartym w wielu kosmetykach, zwłaszcza cieniach do powiek i tuszach do rzęs. Kolejne, obecnie bardzo powszechne jego źródło to płyny do przechowywania soczewek kontaktowych oraz miejscowe preparaty okulistyczne [15]. Ze względu na powyższe fakty częste występowanie nadwrażliwości w badanej grupie nie powinno zaskakiwać. Należy jednak podkreślić, iż w kilku przypadkach było to uczulenie nieme klinicznie. Podobne obserwacje, wskazujące na możliwość wystąpienia nietrafnych prób z mertiolatem, poczynili także inni autorzy [7, 15].
Spośród pozostałych testowanych konserwantów występujących w kosmetykach w badanej grupie kobiet obserwowano nieliczne przypadki nadwrażliwości na formalinę oraz parabeny (nipaginy). Estry kwasu parahydroksybenzoesowego (metylparaben, etylparaben oraz propylparaben) są dość powszechnie stosowane w przemyśle kosmetycznym, farmaceutycznym oraz spożywczym, są one jednak względnie słabymi alergenami. Sporadyczne występowanie uczulenia na parabeny w przedstawionym materiale można tłumaczyć faktem, iż związki te uczulają zdecydowanie częściej jako składniki leków aniżeli kosmetyków (paradoks parabenowy) [9]. Z kolei formalina należąca do względnie silnych alergenów, obecnie z tego powodu coraz rzadziej stosowana w przemyśle kosmetycznym, może jednak uczulać w wyniku stosowania w kosmetykach innych konserwantów (tzw. uwalniaczy formaldehydu). Rzadszym źródłem nadwrażliwości na formalinę, dotyczącym głównie kobiet, jest odzież z niegniotących się tkanin – tzw. wyprysk odzieżowy [7].
W badanym materiale klinicznym nadwrażliwość na mieszaninę substancji zapachowych wystąpiła łącznie w obu grupach u 3 osób. Testowana mieszanina perfumowana zawierała mech dębowy, geraniol, hydroksycytronellal, alkohol cynamonowy, aldehyd cynamonowy, eugenol, izoeugenol oraz aldehyd amylocynamonowy w proporcji 5 : 5 : 4 : 4 : 2 : 2 : 1 : 1. Z kolei nadwrażliwość na balsam peruwiański stwierdzono u 2 kobiet spośród 122 poddanych testom. Balsam peruwiański jest również dodatkiem zapachowym w wielu kosmetykach, chociaż jego zastosowanie jest znacznie szersze. Wykorzystuje się go między innymi w kosmetykach kolorowych ze względu na właściwości stabilizujące. Pod powszechnie znaną nazwą tego roślinnego produktu kryje się co najmniej kilkanaście alergenów (między innymi aldehyd i kwas cynamonowy, cynamonian cynamonu, benzoesan cynamonu, benzoesan benzylu, wanilina, kwas wanilinowy, nerolidol, farnezol). W związku z występowaniem tak wielu składowych balsam peruwiański cechuje się wysokim ryzykiem występowania odczynów krzyżowych [16]. Obszerne badania duńskie przeprowadzone w ogólnej populacji wskazują, iż grupę szczególnie narażoną na wystąpienie alergii zarówno na balsam peruwiański, jak i mieszaninę perfumowaną stanowią kobiety w przedziale wiekowym 18–41 lat [17].
Kolejnym silnie uczulającym związkiem zawartym w kosmetykach jest parafenylodiamina, występująca przede wszystkim w farbach do włosów i szamponach koloryzujących. Ten czarny barwnik należy do tzw. związków paragrupy, które mogą wywoływać odczyny krzyżowe [9]. Nadwrażliwość na PPD jest znanym od lat problemem zawodowym fryzjerów. W tej grupie dodatnie wyniki testów na parafenylodiaminę występują u ok. 50% osób [18]. Przedstawione powyżej wyniki wskazują, iż kosmetyczki również stanowią grupę narażoną na rozwój alergii na parafenylodiaminę, choć nie w takim stopniu jak fryzjerki. W przypadku kosmetyczek źródłem uczuleń jest sztuczna henna wykorzystywana do barwienia rzęs i brwi. Ponadto w ostatnich latach coraz bardziej rozpowszechnionym źródłem uczuleń na PPD wśród młodych osób jest moda na wykonywanie nietrwałych tatuaży zawierających mieszaninę henny naturalnej i sztucznej [8]. Znacznie rzadziej uczulenie powoduje barwiona na czarno odzież [7]. Według danych z piśmiennictwa częstość występowania nadwrażliwości na parafenylodiaminę w Polsce wynosi obecnie od 3,4% do 9,1% ogólnej populacji [19, 20].
W podsumowaniu należy stwierdzić, iż składniki kosmetyków stanowią ważne źródło wielu alergenów kontaktowych. Przedstawiona w pracy grupa zawodowa jest szczególnie narażona na wystąpienie alergicznego wyprysku kontaktowego związanego z kosmetykami. W celu oceny perspektyw wyboru i kontynuacji zawodu istotne wydaje się zwrócenie uwagi na problem nadwrażliwości kontaktowej na kosmetyki oraz zwiększenie świadomości w tym zakresie zarówno wśród studentek kosmetologii, jak i kosmetyczek.

Wnioski

1. Kosmetyczki oraz studentki kosmetologii są narażone na rozwój nadwrażliwości kontaktowej na składniki kosmetyków w większym stopniu aniżeli pozostała populacja kobiet.
2. Najczęściej uczulającym alergenem zarówno wśród kosmetyczek i studentek kosmetologii, jak i w grupie kobiet niezwiązanych z tym zawodem był nikiel.
3. Wśród alergenów wywołujących nadwrażliwość kontaktową u kosmetyczek i studentek kosmetologii istotne miejsce zajmują mertiolat oraz parafenylodiamina.

Piśmiennictwo

 1. Pierzchała E, Lis A, Brzezińska-Wcisło L, et al. Alergia kontaktowa u personelu medycznego i pomocniczego Kliniki Dermatologii Śląskiej Akademii Medycznej. Post Dermatol Alergol 2004; 21: 9-13.  
2. Smętek MK, Placek W. Alergia kontaktowa na alergeny standardowe u chorych na kontaktowe zapalenie skóry pracowników ochrony zdrowia w makroregionie gdańskim. Post Dermatol Alergol 2004; 21: 14-23.  
3. Wojciechowska M, Gocki J, Bartuzi Z. Występowanie objawów ubocznych, nadwrażliwości i alergii na wybrane składniki kosmetyków oraz chrom i nikiel wśród studentek kosmetologii. Alergia Astma Immunol 2007; 12: 87-91.  
4. Mehta SS, Reddy N, Siva B. Cosmetic dermatitis – current perspectives. Int J Dermatol 2003; 42: 533-42.  
5. Wolf R, Wolf D, Tüzün B, Tüzün Y. Cosmetics and contact dermatitis. Dermatol Ther 2001; 14, 181-7.  
6. Deda A, Kajdan A, Pierzchała E. Alergia na konserwanty zawarte w kosmetykach. Dermatol Estet 2008; 10: 166-71.  
7. Rudzki E. Alergeny. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2008; 275-449.  
8. Marcoux D, Couture-Trudel PM, Riboulet-Delmas G, Sasseville D. Sensitization to para-phenylediamine from a street temporary tatoo. Pediatr Dermatol 2002; 19: 498-502.  
9. Kieć-Świerczyńska M, Kręcisz B, Świerczyńska-Machura D. Alergia kontaktowa na związki paragrupy Europejskiego Zestawu Standardowego. Przegl Dermatol 2008; 3: 287-92.
10. Mattila L, Kilpeleinen M, Terho EO, et al. Prevalence of nickel allergy among Finnish university students in 1995. Contact Dermatitis 2001; 44: 218-23.
11. Marciniak A, Hasse-Cieślińska M, Jenerowicz D, Czarnecka-Operacz M. Analiza wyników naskórkowych testów płatkowych przeprowadzonych u chorych hospitalizowanych w Klinice Dermatologii Akademii Medycznej w Poznaniu w latach 2003–2005. Post Dermatol Alergol 2008; 25: 49-54.
12. Wöhrl S, Hammer W, Focke M, et al. Patch testing in children, adults and the elderly: influence of age and sex on sensitization patterns. Pediatr Dermatol 2003; 20: 119-23.
13. Silverberg NB, Licht J, Friedler S. Nickel contact hypersensitivity in children. Pediatr Dermatol 2002; 19: 110-13.
14. Aberer W, Kranke B. Thiomersal is a frequent sensitizer but is not in the standard series. Contact Dermatitis 1995; 32: 367-8.
15. Breithaupt A, Jacob SE. Thiomersal and the relevance of patch-test reactions in children. Dermatitis 2008; 19: 275-7.
16. Rastogi S, Johansen J, Menne T. Natural ingredients based cosmetics. Content of selected fragrance sensitizers. Contact Dermatitis 1996; 34: 423.
17. Thyssen JP, Linneberg A, Menné T, et al. The prevalence and morbidity of sensitization to fragrance mix I in the general population. Br J Dermatol 2009; 161: 95-101.
18. Valks R, Conde-Salazar L, Malfeito J, Ledo S. Contact dermatitis in hairdressers, 10 years later: patch-test results in 300 hairdressers (1994 to 2003) and comparison with previous study. Dermatitis 2005; 16: 28-31.
19. Rudzki E, Rebandel P. Sensitivity to paraphenylenediamine in Warsaw (Poland). Contact Dermatitis 2007; 57: 347-8.
20. Reduta T, Laudańska H. Ocena częstości występowania uczulenia kontaktowego na składniki kosmetyków u chorych z alergicznym wypryskiem kontaktowym. Przegl Dermatol 2005; 6: 429-35.