Review paper
Trophoallergens in the aetiopathogenesis of atopic dermatitis

Wprowadzenie

Termin alergia, zastosowany już w 1906 r. przez Klemensa von Pirqueta, miał na celu odróżnienie reakcji immunologicznych szkodliwych od korzystnych dla ustroju [1, 2]. Z kolei pojęcie atopia, użyte po raz pierwszy przez Coca i Cooke’a w 1923 r., oznacza dziedziczną skłonność do rozwoju reakcji nadwrażliwości typu I, co wiąże się z wytwarzaniem przeciwciał IgE w odpowiedzi na powszechnie występujące w środowisku antygeny – heterogenne białka [1, 2]. Do chorób atopowych zalicza się atopowe zapalenie skóry, astmę oskrzelową, alergiczne zapalenie spojówek i alergiczny nieżyt nosa.

Definicja

Atopowe zapalenie skóry definiuje się jako przewlekłą, zapalną chorobę naskórka i skóry właściwej, przebiegającą z nasilonym świądem, typowym umiejscowieniem i morfologią zmian, współistniejącą z innymi chorobami atopowymi u chorego lub w jego rodzinie [3]. Wykwitem pierwotnym w AZS jest grudka sącząca o podłożu rumieniowym, natomiast z wykwitów wtórnych obserwowane są przeczosy, rozpadliny i strupy. Główne objawy rozpoznawcze AZS zostały zebrane przez Hanifina oraz Rajkę i podzielone na 2 grupy, oznaczone jako kryteria większe – 4 cechy – oraz mniejsze – 23 cechy (tab. 1.).

Epidemiologia

Częstość występowania AZS w populacji dzieci szacuje się na ok. 5%. U ponad połowy z nich pierwsze objawy pojawiają się do 1. roku życia, a u 90% przed 5. rokiem
życia [1, 4]. Ocenia się, że u 90% dzieci objawy AZS samoistnie ustępują do okresu pokwitania, niemniej w tej grupie pacjentów może także dojść do zmiany profilu
alergenów uczulających na powietrznopochodny [1, 4].

Etiologia

Czynniki genetyczne odgrywają zasadniczą rolę w etiopatogenezie AZS, choć dotychczas nie udało się zidentyfikować jednego genu odpowiedzialnego za atopię. Ryzyko wystąpienia atopii u dzieci zdrowych rodziców wynosi ok. 5–15%, ale już 20–40%, jeśli chorobę stwierdza się u jednego z rodziców i nawet 60–80%, jeżeli oboje rodzice mają obciążony wywiad alergiczny. Częstość występowania choroby atopowej u bliźniąt jednojajowych wynosi ponad 70%, w porównaniu z ok. 20% u bliźniąt dwujajowych [1–4]. Choroby atopowe częściej dotykają osoby pochodzące z krajów uprzemysłowionych, a ich liczba w ostatnich latach wzrasta, co wiąże się m.in. z coraz większym zanieczyszczeniem środowiska. Główne czynniki środowiskowe oddziałujące na ustrój człowieka, wpływające na wystąpienie i późniejszy przebieg AZS to czynniki klimatyczne, zanieczyszczenie środowiska, alergeny pokarmowe i powietrznopochodne oraz czynniki psychiczne i sytuacje stresowe [1–4].
Alergeny powietrznopochodne (aeroalergeny) odgrywają kluczową rolę w przebiegu AZS u dorosłych – cechy nadwrażliwości stwierdza się u 50–90% badanych chorych [3]. U dorosłych i starszych dzieci największe znaczenie przypisuje się antygenom roztoczy kurzu domowego, pyłków traw, pleśni, pyłków kwiatowych i chwastów oraz antygenom pochodzenia zwierzęcego (sierść psów i kotów). Ponadto skóra chorych z osłabioną barierą immunologiczną łatwo ulega nadkażeniom, co tłumaczy znamienny wpływ na przebieg choroby antygenów i superantygenów bakteryjnych, grzybiczych i wirusowych [3].
Alergeny pokarmowe (trofoalergeny) to grupa substancji, która odgrywa istotną rolę w patogenezie AZS, choć głównie u dzieci, zwykle do ok. 5. roku życia. Wśród pacjentów chorych na AZS poniżej 3. roku życia alergię pokarmową stwierdza się – wg różnych danych – u 25–50% z nich [1–5]. Do alergenów najczęściej uczulających dzieci zalicza się białka mleka krowiego, jaj, orzeszków ziemnych, ryb, soi i pszenicy [6].

Alergia pokarmowa a AZS

Alergeny pokarmowe stanowią istotną z punktu widzenia etiopatogenezy AZS grupę substancji, które przy odpowiednim podłożu genetycznym mogą sprzyjać rozwinięciu się lub też prowokować zaostrzenia atopowego procesu chorobowego. Szacuje się, że alergia pokarmowa dotyczy ok. 3–5% dzieci oraz 2–4% dorosłych [7]. Największe ryzyko alergizacji występuje od urodzenia do 2. roku życia, przy czym szczyt częstości występowania alergii pokarmowej odnotowuje się w 1. roku życia [8, 9]. Zjawisko to tłumaczyć można m.in. mniejszym wydzielaniem kwasu solnego w żołądku, niedojrzałym układem immunologicznym przewodu pokarmowego, tzw. GALT (ang. gut associated lymphoid tissue) [10] oraz różnicami we florze jelitowej stwierdzanymi u dzieci w tym okresie życia w porównaniu z dorosłymi [11]. Spektrum najczęściej uczulających alergenów zależy m.in. od położenia geograficznego (rodzaj dostępnych pokarmów) i uwarunkowań kulturowych (stosowana dieta, sposób przyrządzania posiłków). Wśród pokarmów najczęściej alergizujących dzieci wymienia się białka mleka krowiego, jaja kurzego, orzeszków ziemnych, pszenicy, soi oraz mięsa ryb [8] – alergeny zawarte w wymienionych pokarmach odpowiadają za 90% przypadków alergii pokarmowej w tej grupie chorych. Alergenami pokarmowymi, które najczęściej uczulają osoby dorosłe w Europie, są z kolei białka zawarte w pszenicy, jabłkach, orzechach, soi, kiwi, selerze, marchwi i wiśniach [12, 13]. Wśród dorosłych mieszkańców USA przeważa nadwrażliwość na alergeny występujące w orzeszkach ziemnych, orzechach włoskich, rybach i skorupiakach, natomiast w Australii dominują reakcje alergiczne na owoce morza [12–14]. Choć wydawać by się mogło, że wraz z biegiem lat spożywane przez nas pokarmy zawierają coraz więcej antygenów, które mogą powodować reakcje uczuleniowe, to analiza przeprowadzona przez Ellmanna i wsp. [15] dowodzi, że na przestrzeni ubiegłej dekady profil alergenów najczęściej uczulających nie zmienił się, a nawet staje się coraz bardziej jednolity, co ma zapewne związek ze swoistą globalizacją diety i zwyczajów żywieniowych.
Pojawienie się u niemowlęcia alergii pokarmowej postrzegane jest jako pierwszy przejaw atopii. U niemowląt najczęściej obserwuje się alergię na białka mleka krowiego (ang. cow’s milk protein allergy – CMPA). Heine i wsp. [16] szacują, że uczulenie na białko mleka krowiego występuje u ok. 2% zdrowych dzieci poniżej 2. roku życia. Korol i Kaczmarski [17] dowiedli, że CMPA częściej pojawia się u dzieci z obciążonym wywiadem alergicznym. Na 180 przebadanych dzieci z nadwrażliwością na mleko krowie wraz z ich rodzinami, chorobę alergiczną stwierdzono u 91,1% rodzin, przy czym 45% dzieci pochodziło z rodzin, w których 2–4 krewnych cierpiało z powodu choroby alergicznej. CMPA może się objawiać – choć rzadko – w postaci pokrzywki lub obrzęku naczyniowo-nerwowego. W przebiegu CMPA dominują późne mechanizmy reakcji alergicznej, leżące u podstaw objawów ze strony skóry, przewodu pokarmowego i układu oddechowego.
U dzieci chorych na AZS alergia pokarmowa występuje częściej niż w zdrowej populacji [4]. Eigenmann i wsp. [18] podają, że problem nadwrażliwości pokarmowej dotyczy ok. 30% dzieci chorych na AZS. Sicherer i wsp. [19] oszacowali to zjawisko na ok. 40% dzieci z umiarkowaną i ciężką postacią tej choroby. Kaczmarski i wsp. [20] wykazali, że CMPA występuje u ok. 40% dzieci chorych na AZS. Według oceny Miklaszewskiej i wsp. [4] alergia pokarmowa może dotyczyć nawet 96% chorych dzieci do 2. roku życia z ciężką postacią AZS oraz ok. 70% chorych dzieci do 7. roku życia. Dowiedziono, że u dzieci z AZS, u których białka mleka powodują zaostrzenie, zwiększona jest populacja limfocytów T z receptorem CLA (ang. cutaneous lymphocyte antygen). Receptor ten ułatwia rozpoznawanie komórek endotelium oraz przechodzenie limfocytów T do otaczających tkanek [21]. Przeprowadzone przez Guilleta i wsp. [22] badania w grupie 251 dorosłych i dzieci z AZS wykazały, iż alergia pokarmowa stanowiła czynnik pogarszający przebieg choroby – ujawniono ją u 96% badanych dzieci (w wieku 2–15 lat) i 81% dorosłych z ciężkimi postaciami AZS. Pokarmami najczęściej uczulającymi były kolejno jaja kurze, orzeszki ziemne, owoce morza, mleko, mąka, ryby oraz soja. Podobne wyniki opublikowali Hill i wsp. [23], którzy przebadali 559 niemowląt z obciążonym wywiadem rodzinnym, w wieku 6 i 12 mies. Stwierdzono, że częstość występowania AZS w tej grupie dzieci wynosiła ok. 24%. Większość dzieci w kohorcie z objawami klinicznymi AZS w wieku 6 i 12 mies. miała dodatnie wyniki skórnych testów punktowych w kierunku białek mleka krowiego, jaj i orzeszków ziemnych. IgE-zależna alergia pokarmowa była przyczyną rozwinięcia się zmian o charakterze atopowego zapalenia skóry aż w 64% przypadków. Udowodniono też, że objawy alergii pokarmowej ze strony przewodu pokarmowego, takie jak ulewanie, zwracanie pokarmu, wymioty czy biegunka częściej występują u dzieci z nasilonymi zmianami skórnymi w przebiegu AZS [24].
Alergia pokarmowa może również manifestować się zaburzeniami ze strony układu oddechowego, takimi jak alergiczny nieżyt nosa, nadreaktywność oskrzeli, zespół astmatyczny czy zaostrzenia astmy oskrzelowej. Tego typu nieprawidłowości niezwykle rzadko są jedynym przejawem alergii pokarmowej [25, 26]. Według najnowszych danych alergia pokarmowa dotyczyć może nawet 2–8% dzieci z astmą oskrzelową, powodując groźne dla zdrowia i życia zaostrzenia [26]. W tej grupie zaleca się wykonanie możliwie wcześnie diagnostyki w kierunku alergii pokarmowej. Ryzyko wystąpienia objawów ze strony
układu oddechowego jest też stosunkowo duże u niemowląt z alergią na mleko krowie (29%), a także u pacjentów chorych na AZS (17–27%) [26, 27].
W analizie powiązań pokarmowo-skórnych w przebiegu AZS należy zwrócić szczególną uwagę na funkcję układu immunologicznego. Niedojrzały układ immunologiczny płodu i niemowlęcia funkcjonuje odmiennie niż u kilkuletniego dziecka czy osoby dorosłej. U niemowlęcia zdecydowanie łatwiej dochodzi do uczulenia, z następowym wyzwoleniem reakcji alergicznej przez wzmożoną produkcję przeciwciał IgE w odpowiedzi na dane białko niż wytworzenia tolerancji wobec czynnika alergizującego. Dowiedziono, że poziom asIgE w surowicy może korelować ze stopniem nasilenia AZS (stwierdzane wartości asIgE są wyższe u dzieci z umiarkowaną i ciężką postacią choroby) oraz wiekiem dziecka (wysokie poziomy asIgE częściej stwierdza się u niemowląt) [28]. Niektórzy badacze, zajmujący się od lat problemem alergii pokarmowej, jak np. Hill i wsp. [14], sugerują jednak, że alergia na poszczególne składniki pokarmowe w okresie niemowlęcym i we wczesnym dzieciństwie jest po prostu fizjologicznym etapem w prawidłowym rozwoju układu immunologicznego dziecka. Zeiger i Heller [29] oceniali w prospektywnym badaniu z randomizacją wpływ stosowania diety pozbawionej pokarmów najczęściej alergizujących (mleka krowiego, jaj kurzych, orzeszków i ryb) przez matkę w ostatnim trymestrze ciąży i w okresie karmienia dziecka piersią oraz przez ich dzieci do 3. roku życia. U dzieci w grupie stosującej dietę zaobserwowano istotne zmniejszenie częstości występowania uczulenia na pokarmy i składniki mleka krowiego, ale w 7. roku życia nie zaobserwowano różnic między obiema grupami w częstości występowania atopowego zapalenia skóry, alergii pokarmowej, alergicznego nieżytu nosa, astmy oskrzelowej, stężenia cIgE w surowicy i nadwrażliwości na alergeny wziewne. Jednakże u dzieci, u których wystąpiła alergia pokarmowa przed 4. rokiem
życia, w wieku 7 lat częściej występowała astma oskrzelowa i alergiczny nieżyt nosa. Dane zaprezentowane przez wspomnianych autorów potwierdzają tendencję do występowania po sobie kolejnych chorób atopowych u osób predysponowanych genetycznie do atopii.

Alergia pokarmowa – diagnostyka

Zgodnie z zaleceniami Europejskiej Akademii Alergologii i Immunologii Klinicznej (European Academy of Allergology and Clinical Immunology – EAACI), rozpoznanie AZS na tle alergii pokarmowej i wprowadzenie diety eliminacyjnej wymaga przeprowadzenia szczegółowej diagnostyki. Wstępna diagnostyka alergologiczna obejmuje wykonanie skórnych testów punktowych (ang. skin prick test – SPT), oznaczenie cIgE i asIgE, przeprowadzenie atopowych testów płatkowych (ang. atopy patch test – APT) lub natychmiastowych ekspozycyjnych testów pokarmowych (ang. skin application food test – SAFT) [8, 11].
Wyniki ww. testów powinny być potwierdzone za pomocą prób prowokacyjnych z pokarmem podejrzewanym o prowokowanie objawów nadwrażliwości [11]. Odpowiedź immunologiczna na alergeny pokarmowe obejmuje reakcje natychmiastowe IgE-zależne (typ I reakcji wg Gella i Coombsa, z fazą wczesną i późną) oraz reakcje IgE-niezależne (typ II, III i IV reakcji immunologicznej wg Gella i Coombsa) [1–4]. Reakcje mediowane przez IgE określa się mianem prawdziwej alergii pokarmowej, podczas gdy reakcje IgE-niezależne wiążą się z objawami nietolerancji pokarmowych. Standardowa diagnostyka alergologiczna (SPT, APT, SAFT, oznaczenie asIgE) pozwala wykryć jedynie reakcje IgE-niezależne, nie wykaże jednak reakcji IgG-zależnych lub mediowanych przez limfocyty T.
Liczne badania potwierdzają, że stężenia w surowicy całkowitego IgE i swoistych antygenowo IgE są zdecydowanie wyższe u dzieci chorych na AZS w porównaniu z dziećmi w zdrowej populacji [1, 2, 4]. W 1998 r. w USA przeprowadzono badanie prospektywne, polegające na ocenie metodą immunofluorescencyjną stężenia asIgE w kierunku najczęstszych alergenów pokarmowych u dzieci chorych na AZS w wieku średnio 2,8 roku [30]. Choć u 22 z 63 badanych dzieci nie stwierdzono dodatniego miana przeciwciał asIgE, to u 1/3 z pozostałych 42 dzieci zaobserwowano podwyższone stężenia asIgE przeciwko najczęstszym alergenom pokarmowym. Ponadto alergia pokarmowa wśród dzieci chorych na AZS występowała znamiennie częściej niż w zdrowej populacji. Z kolei w badaniu epidemiologicznym w grupie prawie 500 niemowląt udokumentowano istnienie silnego związku między IgE-zależną alergią pokarmową a występowaniem AZS. Wraz ze wzrostem nasilenia choroby w badanych grupach zwiększała się częstość alergii pokarmowej na najczęstsze alergeny (mleko, jaja, orzeszki ziemne) [31].
Od kilku lat coraz więcej uwagi poświęca się testom typu SAFT [32, 33]. Ten natychmiastowy ekspozycyjny naskórkowy test pokarmowy, ze względu na bezbolesny charakter i szybki odczyt testu (po 1, 5, 15 i 30 min), zaleca się głównie dzieciom poniżej 3. roku życia. Uważa się, że czułość SAFT w odniesieniu do alergenów najczęściej uczulających dzieci jest porównywalna z podwójnie ślepą próbą prowokacyjną kontrolowaną placebo (ang. double blind placebo controlled food challenge – DBPCFC), która mimo wielu niedoskonałości pozostaje złotym standardem w diagnostyce alergii pokarmowej [11]. Według standardów europejskich jedynie dodatni wynik DBPCFC upoważnia do wprowadzenia diety eliminującej pokarm uczulający pacjenta. Prawidłowo zastosowana dieta
eliminacyjna powinna spowodować wyciszenie objawów alergii pokarmowej. Zbyt pochopne zalecanie uciążliwej dla dziecka i matki diety może prowadzić jedynie do niedoborów pokarmowych, niebezpiecznych dla rozwijającego się organizmu [11].
Nową metodą we wczesnej diagnostyce chorób alergicznych może być oznaczanie eozynofilowego białka kationowego (ang. eosinophil cationic protein – ECP) w mleku karmiącej matki. Obecność eozynofilów w pokarmie naturalnym (zwykle nie są w nim stwierdzane) wiązano dotychczas z atopią u matki i rozwojem alergii na mleko krowie u dziecka karmionego piersią. Na podstawie oceny stężenia ECP w mleku 94 kobiet karmiących piersią (58 z atopią i 36 bez atopii w wywiadzie) oraz liczby leukocytów w mleku i krwi obwodowej wykazano, że obecność ECP w mleku kobiecym wiązała się z rozwojem alergii na b-laktoglobulinę mleka krowiego i AZS u dzieci karmionych piersią. Nie zaobserwowano jednak związku między stężeniami ECP w mleku i atopią u matki [34]. Maciorkowska i Kaczmarski [35] wykazali z kolei, że stężenie ECP nie oddaje jednoznacznie stopnia nasilenia zmian w obrębie błony śluzowej przewodu pokarmowego w przebiegu alergii pokarmowej u dzieci.

Naturalny przebieg alergii pokarmowej

Ujawnienie alergii pokarmowej w okresie niemowlęcym wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia alergii powietrznopochodnej lub astmy oskrzelowej w wieku późniejszym. Choć u większości dzieci dochodzi do ustąpienia objawów alergii pokarmowej po 5. roku życia, to u części z nich może dojść do zmiany profilu uczulających alergenów na powietrznopochodny. Wraz z wiekiem dojrzewa przewód pokarmowy oraz układ immunologiczny dziecka, dzięki czemu dochodzi do uszczelnienia błony śluzowej jelit.
Proces wytwarzania tolerancji w odniesieniu do alergenów pokarmowych najczęściej uczulających dzieci (mleka krowiego, pszenicy oraz białka jaja kurzego) obserwuje się u większości dzieci z rozpoznaną alergią pokarmową. Host i wsp. [36] na podstawie wieloletniej obserwacji grupy 276 dzieci z najczęstszą wśród niemowląt alergią, jaką jest CMPA, dowiedli, że prognoza dotycząca tej alergii pokarmowej u niemowląt jest dobra: w 1. roku życia objawy cofały się u 56% dzieci, w 2. – u 77%, w 3. – u 87%, natomiast
w 5. i 10. roku życia objawów nie obserwowano już u 97% dzieci. Odnotowali też, że mimo ustępowania wraz z wiekiem objawów alergii pokarmowej, u 31% dzieci poniżej 10. roku życia wystąpiły objawy zapalenia błony śluzowej nosa i spojówek, natomiast u 41% dzieci rozwinęła się atopowa astma oskrzelowa [37]. Udokumentowali również, że w sumie u 20% badanych dzieci z CMPA w wieku 1,5 roku, 14% w wieku 5 lat oraz u 25% w wieku 10 lat wystąpiła jedna z chorób atopowych. Z kolei uczulenie na alergeny orzeszków ziemnych, orzechów (włoskich, brazylijskich, pistacji) czy ryb i owoców morza utrzymuje się zwykle przez całe życie [38]. Niedawno dowiedziono jednak, że ok. 20% dzieci z alergią na białka zawarte w orzeszkach ziemnych nie prezentuje żadnych objawów po ich spożyciu w wieku dorosłym [8, 38].

AZS a pokarmy stałe

Mleko matki, będące swoistym gatunkowo, zaspokaja potrzeby dziecka do 6. mies. życia, dlatego nie zaleca się wcześniejszego wprowadzania do diety niemowląt pokarmów stałych. Uważa się, że niestosowanie się do tych zaleceń może sprzyjać występowaniu AZS w pierwszych 12 mies. życia. Wprowadzenie pokarmów stałych przed 6. mies. życia wiąże się też z większym ryzykiem rozwoju choroby atopowej, szczególnie u wcześniaków, nawet przy nieobciążonym wywiadzie alergicznym [39]. W badaniu bez randomizacji z 10-letnią obserwacją wykazano liniową zależność między liczbą nowych pokarmów stałych wprowadzanych przed 4. mies. życia a następowym AZS, które 3-krotnie częściej występowało u dzieci powyżej 10. roku życia, jeżeli już przed 4. mies. życia podawano im
pokarmy stałe [40]. Kajosaari i wsp. [41] w badaniu bez randomizacji porównywali częstość występowania AZS i korzyści z wprowadzenia pokarmów stałych w 3. i 6. mies. życia. Autorzy ci dowiedli, że AZS i alergia pokarmowa zdecydowanie rzadziej występowały w grupie dzieci karmionych wyłącznie piersią do 6. mies. życia.
Mówiąc o roli składników pokarmowych w etiopatogenezie AZS, należy też wspomnieć o powszechnie stosowanych w przemyśle substancjach konserwujących i poprawiających właściwości organoleptyczne pożywienia (barwniki, dodatki smakowe). Wielokrotnie potwierdzono, że substancje te mają związek z indukcją i zaostrzeniem chorób atopowych. Badanie przeprowadzone w 2003 r. przez Zagorecką i wsp. [42] (ponad 5 tys. dzieci w wieku 6–16 lat) miało na celu ocenę subiektywnych objawów nadwrażliwości na określone dodatki pokarmowe. Stwierdzono, że tego typu dolegliwości zgłasza 9,8% dzieci, przy czym u dzieci z alergią lub nietolerancją pokarmową odsetek ten był istotnie statystycznie wyższy niż u dzieci zdrowych.
Poniżej podano kilka przykładów pro i contra oceniających zależność między karmieniem piersią a alergią pokarmową i AZS.

Karmienie piersią zmniejsza ryzyko alergii

Według zaleceń EAACI zaleca się karmienie wyłącznie piersią do 4.–6. mies. życia w ramach profilaktyki alergii. Mleko matki zawiera m.in. lizozym (działający przeciwbakteryjnie), laktoferynę (czynnik stymulujący wzrost prawidłowej flory jelitowej) oraz przeciwciała klasy IgA (pierwsza linia obrony przed patogenami). Dzieci karmione piersią do 2. roku życia, nawet przy obciążonym wywiadzie alergicznym u rodziców, rzadko zapadają w tym okresie na AZS. Zawarta w mleku matki laktoferyna pobudza rozwój prawidłowej flory jelitowej, która stymuluje procesy odpornościowe, odgrywając tym samym ważną rolę w profilaktyce alergii. Badanie kohortowe, przeprowadzone w Szwecji w grupie ponad 4 tys. dzieci karmionych częściowo i wyłącznie piersią do 2. roku życia, wykazało jego korzystny wpływ na zmniejszanie ryzyka alergii. W grupie karmionej naturalnie przez co najmniej 4 mies. ryzyko wystąpienia astmy oskrzelowej, AZS i alergicznego nieżytu nosa było mniejsze niż u dzieci karmionych sztucznie [43]. W 1995 r. opublikowano wyniki 17-letniej obserwacji 150 dzieci, podzielonych na 3 grupy – niekarmionych piersią w ogóle lub krócej niż 1 mies., karmionych 1–6 mies. oraz dłużej niż 6 mies. – badanych regularnie w 1., 3., 5., 10. i 17. roku życia. [44]. Autorzy potwierdzili profilaktyczny wpływ karmienia piersią w zakresie chorób atopowych (astmy, alergii pokarmowej i wziewnej). Choroby atopowe częściej występowały w grupie dzieci najkrócej karmionych piersią, a AZS najrzadziej stwierdzano między 1.–3. rokiem życia u dzieci najdłużej karmionych piersią. W grupie dzieci karmionych piersią jedynie do 1. mies. życia lub karmionych sztucznie najczęściej występowała alergia pokarmowa, a w drugiej kolejności wziewna, którą stwierdzono u 65% dzieci z tej grupy w 17. roku życia. W opublikowanej w 2001 r. metaanalizie Gdalevicha i wsp. [45] wykazano ochronny wpływ karmienia piersią na ryzyko rozwoju alergii, szczególnie w populacji dzieci rodziców z obciążonym wywiadem alergicznym – matkom tych dzieci zaleca się wyłączenie z diety pokarmów będących silnymi alergenami.

Karmienie piersią nie zmniejsza ryzyka wystąpienia AZS

Część autorów podważa ochronny wpływ karmienia piersią, polegający na zmniejszeniu ryzyka wystąpienia chorób atopowych w dzieciństwie. Purvis i wsp. [46] przebadali grupę ponad 800 dzieci w 1., 3. i 5. roku życia i stwierdzili, że ryzyko wystąpienia AZS u dzieci karmionych piersią do 6. mies. życia było mniejsze niż u karmionych dłużej niż 6 mies. Najniższe ryzyko wystąpienia AZS odnotowano u dzieci karmionych sztucznie. Ludvigsson i wsp. [47] oceniali ryzyko wystąpienia AZS w grupie ponad 8 tys. dzieci karmionych wyłącznie piersią do 4. mies. życia. i powyżej 4. mies. życia. W 1. roku życia 20% wszystkich badanych dzieci prezentowało objawy AZS. Na podstawie wyników własnej analizy autorzy dowodzili, że dłuższe (powyżej 4. mies.) karmienie piersią nie zmniejsza ryzyka wystąpienia AZS w 1. roku życia. Zauważono też, iż dzieci z rodzin mających zwierzęta domowe rzadziej zapadały na atopowe zapalenie skóry. W 1998 r. Jong i wsp. [48] przeprowadzili badanie z randomizacją, obejmujące ponad 1500 noworodków karmionych naturalnie przez co najmniej 6 tyg. i otrzymujących dodatkowo mleko krowie lub placebo 3 razy dziennie. Chorobę atopową stwierdzono u 10% niemowląt przyjmujących mleko krowie i u 9,3% – placebo, natomiast w 2. roku życia odsetek ten wynosił odpowiednio 9,6 i 10,2%. Na podstawie przytoczonych wyników naukowcy zanegowali wyższość karmienia piersią nad stosowaniem preparatów opartych na mleku krowim. W ostatnim czasie pojawiło się kilka doniesień negujących pozytywny wpływ karmienia w profilaktyce alergii. Sariachvili i wsp. [49] na podstawie obserwacji 1128 niemowląt (od 5. mies. ciąży) wykazali brak znaczenia czynnika, jakim było karmienie piersią, w rozwoju objawów AZS w 1. roku życia dziecka. Z kolei Brandt i wsp. [50] poddali w wątpliwość dowody, na podstawie których opracowano obecne rekomendacje dietetyczne dla noworodków i niemowląt.

AZS i alergia pokarmowa a probiotyki

Probiotyki to kultury bakterii występujące w prawidłowej florze jelitowej. Zaburzenia w obrębie składu naturalnej flory jelitowej sprzyjają wchłanianiu antygenów pokarmowych, które mogą powodować alergię pokarmową. U 4-miesięcznych niemowląt oceniano skład flory jelitowej oraz miano cIgE i asIgE, nie stwierdzając żadnej zależności między odsetkiem Bifidobacterium spp., Lactobacillus spp. lub Clostridium spp. w jelicie. U dzieci, u których Bacteroides stanowiły ponad 10% mikroflory jelitowej, znamiennie częściej stwierdzano podwyższony poziom asIgE dla białka jaja kurzego [51]. Wielu autorów podkreśla duży potencjał probiotyków stosowanych w profilaktyce i wspomaganiu leczenia alergii pokarmowych. W przeprowadzonym w 2001 r. badaniu z randomizacją [52] potwierdzono korzystny wpływ probiotyków w zapobieganiu wystąpieniu AZS u dzieci matek z obciążonym wywiadem alergicznym. Przez 2–4 tyg. przed rozwiązaniem oraz 6 mies. po porodzie podawano matkom kapsułki zawierające Lactobacillus rhamnosus (Lactobacillus GG). Wyniki były bardzo obiecujące – po 2 latach obserwacji u dzieci matek otrzymujących probiotyk AZS stwierdzano 2-krotnie rzadziej, niż w grupie otrzymującej placebo (23 vs 46%). Podobne badanie z randomizacją przeprowadzone w Australii [53] również wykazało korzystny wpływ suplementacji Lactobacillus fermentum przez 8 tyg. u niemowląt (w wieku 6–18 mies.) z umiarkowaną lub ciężką postacią AZS. Zaobserwowano istotne zmniejszenie nasilenia i rozległości zmian na podstawie skali SCORAD (ang. severity scoring of atopic dermatitis) w porównaniu z grupą otrzymującą placebo. Probiotyki wykazują pozytywny wpływ na wyciszanie procesów zapalnych w obrębie błony śluzowej jelit, dlatego też powszechnie stosuje się je w leczeniu biegunek i chorób zapalnych jelit. Viljanen i wsp. [54] przeprowadzili w 2005 r. w Helsinkach badanie z randomizacją, oceniające wpływ suplementacji probiotyków na markery stanu zapalnego w stolcu (TNF-α, IgA, aα-antytrypsyna, ECP). W grupie, która otrzymywała przez 4 tyg. Lactobacillus GG, stwierdzono obniżenie odczynów zapalnych u dzieci chorych na AZS oraz z alergią na białka mleka krowiego w porównaniu z grupą dzieci otrzymującą placebo.

Pierwotna profilaktyka AZS

Nawet u 80% dzieci chorych na AZS w okresie niemowlęcym może później rozwinąć się alergiczny nieżyt nosa lub astma oskrzelowa, przy jednoczesnym ustąpieniu objawów skórnych u większości z nich [37, 55]. EAACI w ramach pierwotnej profilaktyki chorób atopowych zaleca karmienie dziecka wyłącznie piersią przez co najmniej 4–6 mies. Na podstawie dostępnych obecnie wyników badań uważa się, że takie postępowanie zmniejsza kumulacyjną częstość występowania alergii na białka mleka krowiego do 18. mies. życia, niemniej przedłużanie czasu karmienia naturalnego powyżej 6. mies. nie wykazuje działania ochronnego [55]. Korzystny efekt chroniący dziecko przed rozwojem chorób atopowych związany z karmieniem naturalnym może utrzymywać się jeszcze w 1. dekadzie życia. Autorzy, promujący karmienie piersią, podkreślają, że zawarte w mleku matki substancje pobudzają wzrost określonej flory jelitowej – Biffidobacterium i Lactobacillus – zmniejszając tym samym ryzyko rozwoju alergii pokarmowej [53, 55]. Nie zaleca się wprowadzania do diety niemowlęcia pokarmów stałych – potencjalnych nowych alergenów – przed ukończeniem 6. mies. życia. Pokarmy, zawierające silnie uczulające alergeny pokarmowe, takie jak jaja, ryby czy orzechy, najlepiej wprowadzać po 2. roku życia. [56]. Tego typu ograniczenia zmniejszają ryzyko wystąpienia alergii w pierwszych latach życia, choć nie mają istotnego wpływu na ujawnienie się choroby atopowej u dzieci w wieku szkolnym [57]. Stosowanie preparatów zawierających hydrolizaty białek mleka krowiego zaleca się, gdy karmienie naturalne jest niemożliwe lub u dzieci z grupy ryzyka wystąpienia alergii (obciążony wywiad atopowy w rodzinie, podwyższone miano cIgE) [55, 56]. Liczne badania potwierdzają, że stosowanie hydrolizatów mleka krowiego w znacznym stopniu wpływa na poprawę stanu klinicznego skóry niemowlęcia chorego na AZS w przebiegu CMPA, jednocześnie pokrywając w pełni zapotrzebowanie dziecka na składniki odżywcze [55, 56]. Według najnowszych zaleceń grupy ekspertów z EAACI nie zaleca się, aby kobiety ciężarne lub w okresie laktacji stosowały jakąkolwiek dietę eliminacyjną w ramach profilaktyki pierwotnej alergii pokarmowej, ze względu na brak przekonujących dowodów o celowości takiego postępowania. Korzystny efekt diety udokumentowano bowiem jedynie u matek dzieci z obciążonym wywiadem alergicznym (co najmniej jedno z rodziców z udokumentowaną chorobą alergiczną) [55, 56].

Podsumowanie

Alergeny pokarmowe, przy odpowiedniej podatności genetycznej, mogą być czynnikiem prowokującym wystąpienie objawów atopii u niemowląt. Uczulenie na najsilniejsze alergeny pokarmowe w 1. roku życia i długotrwała ekspozycja na alergeny pokarmowe w 2 pierwszych latach życia, a także pojawienie się AZS we wczesnym dzieciństwie stanowią czynniki predykcyjne do wystąpienia alergicznych chorób układu oddechowego. Alergia pokarmowa jest pierwszym objawem atopii i zwykle początkowym etapem tzw. marszu alergicznego. Ze względu na brak skutecznego leczenia przyczynowego AZS, coraz większą rolę przypisuje się pierwotnej profilaktyce alergii, która ma na celu zmniejszenie ryzyka wystąpienia tej choroby i marszu alergicznego. W ramach pierwotnej profilaktyki alergii zaleca się karmienie dziecka wyłącznie piersią przynajmniej do 4. mies. życia, niewprowadzanie pokarmów stałych przed 6. mies. życia, a pokarmów będących silnymi alergenami (np. owoców cytrusowych, orzeszków ziemnych, ryb i owoców morza) przed 2. rokiem życia. U dzieci z rozpoznaną alergią na białka mleka krowiego i obciążonym wywiadem alergicznym, u których utrzymują się zmiany skórne mimo stosowania przez matkę restrykcyjnej diety, zaleca się wprowadzenie karmienia sztucznego preparatami mlekozastępczymi. W miarę możliwości należy dążyć do identyfikacji i unikania alergenów pokarmowych, stosując odpowiednie diety eliminacyjne. Mimo wielu niedoskonałości, złotym standardem w diagnostyce alergii pokarmowej nadal pozostaje podwójnie ślepa próba prowokacyjna kontrolowana placebo. Jednoznaczne określenie roli stosowania probiotyków w okresie perinatalnym, jako substancji mogących zmniejszać ryzyko wystąpienia chorób atopowych w dzieciństwie, wymaga dalszych szczegółowych badań.
Wielu autorów zauważa jednak, że warto sceptycznie podchodzić do obserwacji rodziców w kwestii występowania alergii pokarmowej u ich dzieci. Thompson i wsp. [58] dowodzą, że 90% rodziców jest przekonanych o obecności alergii pokarmowej u swoich dzieci, z którą wiążą pogorszenie stanu skóry. Tymczasem przeprowadzenie w ramach diagnostyki DBPCFC dowodzi, że częstość alergii pokarmowej zarówno u dorosłych, jak i u dzieci jest mniejsza. Błędne sugestie rodziców wynikają jednak po części z faktu, iż 63% lekarzy (79% pediatrów i 18% lekarzy poz), u których zasięgali porady, sugerowało alergię pokarmową jako główną przyczynę wyprysku, bez przeprowadzenia specjalistycznej diagnostyki. Warto też zwrócić uwagę na rozbieżności między rodzajami pokarmów, które rodzice podejrzewają o wywoływanie niepożądanych reakcji u dzieci (owoce cytrusowe – 42%, mleko – 12%, jajo kurze – 10%), a faktycznymi, potwierdzonymi za pomocą testów trofoalergenami (jajo kurze, orzeszki ziemne, pszenica, jabłko, kiwi, pszenica, marchew) [59].

Piśmiennictwo

1. Braun-Falco O, Plewig G, Wolff HH i wsp. Stany zapalne skóry. W: Dermatologia. Tom I. Gliński W, Wolska H (red.). Czelej, Lublin 2002; 474-4.
2. Grevers G, Rocken M. Taschenatlas der Alergologie. Georg Thieme Verlag, Stuttgart, New York 2001.
3. Gliński W, Kruszewski J, Silny W i wsp. Postępowanie diagnostyczno-profilaktyczno-lecznicze w atopowym zapaleniu skóry. Konsensus grupy roboczej specjalistów krajowych
ds. dermatologii i wenerologii oraz alergologii. Merk Lek 2004; 17: 2-15.
4. Miklaszewska M, Wąsik F. Dermatozy wypryskowe u dzieci. W: Dermatologia pediatryczna. Tom I. Miklaszewska M, Wąsik F (red.). Volumed, Wrocław, 1999: 297-312.
5. Kaczmarski M, Zagorecka E, Daniluk U i wsp. Environmental factors as a cause of food allergy in childhood. Przegl Lek 2004; 61: 18-21.
6. Dynowska D, Kolarzyk E, Schlegel-Zawadzka M i wsp. The contribution of food and airborne allergens in the pathogenesis of atopic dermatitis. Przegl Lek 2002; 59: 453-6.
7. www.who.org.
8. Bindslev-Jensen C, Ballmer-Weber BK, Bengtsson U, et al. Standardization of food challenges in patients with immediate reactions to foods – position paper from the European Academy of Allergology and Immunology. Allergy 2004; 59: 690-7.
9. Wood RA. The natural history of food allergy. Pediatrics 2003; 111: 1631-7.
10. Wąsowska-Królikowska K, Toporowska-Kowalska E. Układ immunologiczny jako modulator czynności motorycznej przewodu pokarmowego. Pediatria współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i ¯ywienie Dziecka 2003; 5: 237-40.
11. Muraro A, Dreborg S, Halken S, et al. Dietary prevention of allergic diseases in infants and small children. Part I: immunologic background and criteria for hypoallergenicity. Pediatr Allergy Immunol 2004; 15: