Trace elements: chrome, cobalt and nickel in patients with psoriasis vulgaris in different development phases Part I. Concentration of chrome, cobalt and nickel in selected morphotic components and excreta

Wstęp
Chrom, kobalt i nikiel zaliczane są do grupy tzw. pierwiastków śladowych, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego [1].
Chrom wywiera wpływ na zależny od insuliny transport aminokwasów [2], wchodzi w skład niektórych enzymów (trypsyny) oraz pobudza aktywność innych (b-glukuronidazy), a także wpływa na prawidłowy metabolizm białek i tłuszczów [1, 3, 4]. Z kolei biologicznie aktywny związek chromu, zwany czynnikiem tolerancji glukozy (glucose tolerance factor – GTF), będący połączeniem pierwiastka z kwasem nikotynowym, kwasem glutaminowym, cysteiną i glicyną, wzmacnia działanie insuliny jako hormonu ułatwiającego transport glukozy do komórki [1, 4], ułatwia reakcję insuliny z receptorami tkankowymi [2] oraz wykazuje odwrotną korelację ze stężeniem cholesterolu i triglicerydów w surowicy [2, 3]. Chrom trójwartościowy tromboplastycznie przyspiesza krzepnięcie krwi [2, 3], wpływa na reakcje odpornościowe wyrażone stężeniem immunoglobulin [2], a także – tworząc trwałe wiązania z kwasami nukleinowymi – bierze udział w utrzymywaniu ich strukturalnej integralności (w tym struktury trzeciorzędowej) i chroni RNA przed denaturacją termiczną [5]. Natomiast chrom sześciowartościowy wykazuje działanie toksyczne, związane z właściwościami utleniającymi tej formy pierwiastka. W wyniku redukcji chromu sześciowartościowego powstają reaktywne produkty pośrednie, takie jak chrom pięcio- i czterowartościowy, a przede wszystkim wolne rodniki: rodnik askorbylowy i rodniki węglowozasadowe [6–8]. Produkty pośrednie redukcji chromu sześciowartościowego indukują uszkodzenia DNA: wiązania krzyżowe DNA-DNA [9], wiązania krzyżowe DNA-białko [10–12], pęknięcia nici DNA [7, 13], addukty Cr-DNA [10, 14], powstawanie miejsc zasadowo labilnych (alkalilabile sites) [13] oraz tworzenie
8-oksy-2’-deoksyguanozyny [14]. Chrom pełni rolę mostu wiążącego DNA do DNA lub DNA do białka, co zakłóca replikację i transkrypcję DNA, a także uruchamia mechanizmy naprawcze DNA. Z kolei addukty Cr-DNA mogą powodować mutacje polegające na substytucji zasad. Uszkodzenia te mogą leżeć u podłoża apoptotycznej śmierci komórki [15] lub prowadzić do rozwoju nowotworu [16].
Kobalt wchodzi w skład kobalaminy (wit. B₁₂), która jest zaliczana do niezbędnych składników odżywczych [17]. Kobalamina współdziała w krwiotwórczej czynności szpiku kostnego, jest jednak przede wszystkim aktywatorem izomerazy metylomalonylo-CoA i reduktazy rybonukleotydowej [2, 18–21]. Witamina B₁₂ spełnia w organizmie rolę koenzymu. W trakcie powstawania koenzymu, co ma miejsce w reakcjach katalizowanych przez reduktazę B₁₂ i w obecności NAD i FAD, kobalt ulega kolejnym redukcjom do jonu jednowartościowego, co jest czynnikiem wolnorodnikowym [22]. Poza tym kobalt wchodzi w skład centrum katalitycznego i aktywującego niektóre enzymy (dwupeptydaza glicyloglicyny, dehydrogenaza hydroksybutyrylo – CoA, mutaza glutaminianowa), w tym oddechowe (oksydaza cytochromowa, dehydrogenaza bursztynianowa) [19].
Nikiel zaabsorbowany z przewodu pokarmowego jest transportowany drogą krwi w połączeniu z albuminami osocza. Występuje ponadto w kompleksach białkowych z alfa-makroglobuliną, histydyną i plazminą [3, 23]. Pierwiastek aktywuje niektóre enzymy (ureazy, hydrolaza mocznika), zwiększa aktywność hormonalną, stabilizuje struktury kwasów nukleinowych, bierze udział w metabolizmie lipidów [3, 17, 52], wchodzi też w interakcje z wapniem [23].
Zważywszy na wielorakie funkcje wymienionych pierwiastków w organizmie, jednak niedostatecznie prezentowane w piśmiennictwie w odniesieniu do łuszczycy, postanowiono dokonać porównawczych – w grupie chorych na łuszczycę i w grupie osób klinicznie zdrowych – oznaczeń stężeń chromu, kobaltu i niklu w krwinkach czerwonych, osoczu, moczu, włosach i paznokciach.
Materiał i metody
Badaniami objęto 62 osoby, w tym:
w grupę odniesienia (O) stanowiło 31 osób (11 kobiet i 20 mężczyzn) w wieku 28–58 lat, klinicznie zdrowych,
w grupę badaną (B) stanowiło 31 osób (10 kobiet i 21 mężczyzn) w wieku 21–66 lat, z łuszczycą pospolitą (psoriasis vulgaris).

Obydwie grupy osobowe nie różniły się znamiennie pod względem wieku i struktury płci (tab. 1. i tab. 1a.).

U osób obydwu grup oznaczono wskaźnik wagowo-wzrostowy Queteleta (Body Mass Index – BMI) wg wzoru (24]:

masa ciała w kg
BMI = ——————————
wysokość ciała w m²

Wyniki wyrażono w liczbach bez miana.

Materiał do badań laboratoryjnych pobierano:
w u chorych na łuszczycę w 2. dniu hospitalizacji,
w u osób klinicznie zdrowych – równolegle z chorymi, przy uwzględnieniu płci i wieku.

Stężenie chromu, kobaltu i niklu oznaczano w krwinkach czerwonych, osoczu, moczu, włosach i paznokciach. Posłużono się metodą Watkinsona [25] z późniejszymi modyfikacjami na podstawie instrukcji firmowych aparatury i odczynników. Wyniki stężeń badanych pierwiastków w wymienionych materiałach biologicznych wyrażono w: krwinki czerwone, osocze i mocz – mikrogramy na litr (µg/l), paznokcie i włosy – mikrogramy na gram (µg/g).
Szczegółowe opisy doboru osób do badań, pozyskiwania materiałów biologicznych, metodyki badań i analizy statystycznej uzyskanych wyników przedstawiono w poprzedniej pracy [26].
Wyniki
Zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn oraz w całej grupie badanej, w porównaniu do kobiet, mężczyzn i całej grupy odniesienia, wartości BMI nie wykazywały różnic znamiennych (tab. 2. i tab. 2a.).
U kobiet, w porównaniu do mężczyzn, stężenie chromu w erytrocytach w grupie odniesienia było znamiennie wyższe (p<0,05), w grupie badanej nie wykazywało różnicy znamiennej. Stężenie chromu w erytrocytach u kobiet, mężczyzn i w całej grupie badanej, w porównaniu do kobiet (p<0,005), mężczyzn (p<0,001) i całej grupy odniesienia (p<0,001) było wysoce znamiennie niższe (ryc. 1.).
U kobiet, w porównaniu do mężczyzn, stężenie chromu w osoczu w grupie odniesienia i w grupie badanej nie różniło się znamiennie. Stężenie chromu w osoczu u kobiet, mężczyzn i w całej grupie badanej, w porównaniu do kobiet, mężczyzn i całej grupy odniesienia, było wysoce znamiennie (p<0,001) niższe (ryc. 2.).
U kobiet, w porównaniu do mężczyzn, stężenie chromu w moczu w grupie odniesienia i w grupie badanej nie różniło się znamiennie. Stężenie chromu w moczu u kobiet, mężczyzn i w całej grupie badanej, w porównaniu do kobiet, mężczyzn i całej grupy odniesienia nie różniło się znamiennie (ryc. 3.).
U kobiet, w porównaniu do mężczyzn, stężenie chromu w paznokciach w grupie odniesienia i w grupie badanej nie różniło się znamiennie. Stężenie chromu w paznokciach u kobiet, mężczyzn i w całej grupie badanej, w porównaniu do kobiet, mężczyzn i całej grupy odniesienia nie różniło się znamiennie (ryc. 4.).
U kobiet, w porównaniu do mężczyzn, stężenie chromu we włosach w grupie odniesienia i w grupie badanej nie różniło się znamiennie. Stężenie chromu we włosach u kobiet, mężczyzn i w całej grupie badanej, w porównaniu do kobiet, mężczyzn i całej grupy odniesienia nie różniło się znamiennie (ryc. 5.).
U kobiet, w porównaniu do mężczyzn, stężenie kobaltu w erytrocytach w grupie odniesienia było znamiennie (p<0,01) niższe, w grupie badanej – nie różniło się znamiennie. Stężenie kobaltu w erytrocytach u kobiet grupy badanej, w porównaniu do kobiet grupy odniesienia nie różniło się znamiennie, u mężczyzn i w całej grupie badanej, w porównaniu do mężczyzn i całej grupy odniesienia, było wysoce znamiennie (p<0,001) niższe (ryc. 6.).
U kobiet, w porównaniu do mężczyzn, stężenie kobaltu w osoczu w grupie odniesienia i w grupie badanej nie różniło się znamiennie. Stężenie kobaltu w osoczu u kobiet grupy badanej, w porównaniu do kobiet grupy odniesienia nie różniło się znamiennie, u mężczyzn i w całej grupie badanej, w porównaniu do mężczyzn i całej grupy odniesienia, było znamiennie (p<0,05) niższe (ryc. 7.).
U kobiet, w porównaniu do mężczyzn, stężenie kobaltu w moczu w grupie odniesienia było znamiennie (p<0,005) niższe, w grupie badanej nie różniło się. Stężenie kobaltu w moczu u kobiet, mężczyzn i w całej grupie badanej, w porównaniu do kobiet, mężczyzn i całej grupy odniesienia, nie różniło się znamiennie (ryc. 8.).
Stężenie kobaltu w paznokciach u kobiet obydwu grup osobowych, w porównaniu do mężczyzn, a także u kobiet, mężczyzn i całej grupy badanej, w porównaniu do kobiet, mężczyzn i całej grupy odniesienia, nie różniło się znamiennie (ryc. 9.).
Stężenie kobaltu we włosach u kobiet obydwu grup osobowych, w porównaniu do mężczyzn, a także u kobiet, mężczyzn i całej grupy badanej, w porównaniu do kobiet, mężczyzn i całej grupy odniesienia, nie różniło się znamiennie (ryc. 10.).
U kobiet, w porównaniu do mężczyzn, stężenie niklu w erytrocytach w grupie odniesienia było znamiennie (p<0,01) niższe, w grupie badanej nie różniło się znamiennie. Stężenie niklu w erytrocytach u kobiet w grupie badanej, w porównaniu do kobiet w grupie odniesienia, nie wykazywało różnicy znamiennej, u mężczyzn w całej grupie badanej, w porównaniu do mężczyzn i całej grupy odniesienia, było wysoce znamiennie (p<0,001) niższe (ryc. 11.).
Stężenie niklu w osoczu u kobiet obydwu grup osobowych, w porównaniu do mężczyzn, a także u kobiet, mężczyzn i całej grupy badanej, w porównaniu do kobiet, mężczyzn i całej grupy odniesienia, nie różniło się znamiennie (ryc. 12.).
Stężenie niklu w moczu u kobiet obydwu grup osobowych, w porównaniu do mężczyzn, a także u kobiet, mężczyzn i całej grupy badanej, w porównaniu do kobiet, mężczyzn i całej grupy odniesienia, nie różniło się znamiennie (ryc. 13.).
U kobiet, w porównaniu do mężczyzn, stężenie niklu w paznokciach w grupie odniesienia i w grupie badanej nie różniło się znamiennie. Stężenie niklu w paznokciach u kobiet w grupie badanej, w porównaniu do kobiet z grupy odniesienia, nie różniło się znamiennie, u mężczyzn i w całej grupie badanej, w porównaniu do mężczyzn i całej grupy odniesienia, było wysoce znamiennie (p<0,001) wyższe (ryc. 14.).
U kobiet, w porównaniu do mężczyzn, stężenie niklu we włosach w grupie odniesienia i w grupie badanej nie różniło się znamiennie. Stężenie niklu we włosach u kobiet w grupie badanej, w porównaniu do kobiet z grupy odniesienia, nie różniło się znamiennie, u mężczyzn i w całej grupie badanej, w porównaniu do mężczyzn i całej grupy odniesienia. Było wysoce znamiennie (p<0,001) wyższe (ryc. 15.).
Omówienie
Opierając się na przesłankach pośrednich, takich jak struktura płci i wieku, region łódzki oraz niewykazujące różnic wartości BMI – interpretację tych przesłanek przedstawiono w pracy poprzedniej [26] – przy braku bezwzględnie miarodajnych metod oceny spożycia chromu, kobaltu i niklu w dziennej racji pokarmowej [27] przyjęto, że w obydwu ocenianych grupach osobowych spożycie wymienionych pierwiastków było porównywalne.

Wyniki własne wykazują, że u chorych na łuszczycę i u osób klinicznie zdrowych kierunki zmian w stężeniach chromu, kobaltu i niklu w krwinkach czerwonych oraz w osoczu są identyczne, wykazują jedynie zróżnicowaną dynamikę – najwyższą w przypadku chromu, najniższą w przypadku niklu. I tak, stężenie chromu w erytrocytach i osoczu u chorych na łuszczycę, kobiet i mężczyzn oddzielnie (bez istotnej różnicy pomiędzy nimi), a także w całej grupie osobowej, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, również kobiet i mężczyzn oddzielnie oraz całej grupy osobowej, jest wysoce znamiennie niższe. Stężenie kobaltu jest także wysoce znamiennie niższe w krwinkach czerwonych i znamiennie niższe w osoczu, jednak tylko u mężczyzn; u kobiet wyniki plasują się na granicy znamienności. Natomiast stężenie niklu w krwinkach czerwonych jest wysoce znamiennie niższe u mężczyzn z łuszczycą, a stężenie pierwiastka w osoczu pomiędzy chorymi na łuszczycę i osobami klinicznie zdrowymi, kobietami i mężczyznami, nie wykazuje różnic istotnych.
Ocenę porównawczą uzyskanych wyników uniemożliwia brak danych tematycznych w dostępnym piśmiennictwie. Wyjątek stanowi stwierdzone w badaniach amerykańskich podwyższone u chorych na łuszczycę stężenie niklu w surowicy – odwrotnie jak w badaniach własnych [28].
Chrom, kobalt i nikiel należą do metali grup przejściowych. Ich wspólną cechą jest zdolność tworzenia związków koordynacyjnych z atomami niemetalicznymi, którymi w materiale biologicznym są najczęściej atomy azotu, tlenu i siarki – jako atomy donorowe o różnym stopniu powinowactwa z wiązaniami koordynacyjnymi. Atomy niemetaliczne wchodzą w skład grup funkcyjnych: -OH, -COOH, -NH₂, -SH, a także H₂O. Jako takie wnoszą do połączenia koordynacyjnego co najmniej jedną parę elektronów z orbitali walencyjnych. Z kolei ligandy mające ładunek ujemny, jak np. OH^-, CN^-, SCN^-, są silniej wiązane z dodatnim jonem metalu, co wynika z obecności więcej niż jednej pary elektronów, które oddziałują dodatkowo z innymi orbitalami typu a. Z biologicznego punktu widzenia, na szczególną uwagę zasługują jony OH^-. Mają one zdolność mostkowania molekuł związku koordynacyjnego. W następstwie powstają dwu- lub wielordzeniowe kompleksy metali ciężkich, które są nieprzyswajalne [17].
Na metale pobierane z pożywieniem oddziałują: pH treści przewodu pokarmowego – kwaśne (pH~2) w żołądku i zasadowe (pH~8) w dwunastnicy, enzymy trawienne (fragmentujące łańcuchy białkowe), a także bakterie – wydzielające chelatory blokujące absorpcję przez jelita [17].
Z drugiej strony, wspomniane połączenia koordynacyjne są słabsze od wiązań kowalencyjnych. W roztworach wodnych dochodzi do wymiany jednych ligandów na inne. Kwasy nukleinowe i białka łączą się z określonymi izomerami związków koordynacyjnych selektywnie; ligandy związków kompleksowych są zastępowane ligandami od reszt aminokwasowych białka. Ponadto metale mogą być, również w sposób zróżnicowany, włączane do białek w trakcie ich syntezy – w miarę wydłużania się łańcucha białka [17].
Zwraca się także uwagę, że metale grup przejściowych są pobierane z przewodu pokarmowego powoli, gdyż zasadniczą rolę odgrywa tu forma chemiczna, w którą muszą zostać przekształcone, aby zyskać zdolność do absorpcji przez komórki jelita [17].
Być zatem może, że obserwowane w badaniach własnych różnice w stężeniach chromu, kobaltu i niklu w krwinkach czerwonych i w osoczu u chorych na łuszczycę i u osób klinicznie zdrowych wynikają – między innymi – z przedstawionych, jednak zróżnicowanych w obu grupach osobowych, wpływów chemicznych, enzymatycznych, mikrobiologicznych, biochemicznych i fizjologicznych.
Wyniki własne wykazują, że u osób klinicznie zdrowych stosunki stężenia badanych pierwiastków w erytrocytach i osoczu wynoszą dla chromu 0,08, kobaltu 1,69 i niklu 0,45. W każdym przypadku wymienione stosunki są niższe niż u chorych na łuszczycę: chrom – 0,09, kobalt – 2,03, nikiel – 0,92. Może to świadczyć o większej w łuszczycy – w porównaniu do osób zdrowych – redystrybucji osoczowo-tkankowej oznaczanych metali, dotyczącej – być może – zwiększonego zapotrzebowania (lub utraty) na nie w naskórku i/lub w skórze i zaspokajania tego zapotrzebowania w pierwszej kolejności kosztem zawartości w osoczu, a dopiero w następnej – krwinek czerwonych.
Z punktu widzenia rozpatrywanego tematu wydaje się rzeczą interesującą, że obniżone stężenie chromu w osoczu stwierdzono u chorych z miażdżycą i jej wykładnikami laboratoryjnymi – podwyższonym stężeniem cholesterolu i triglicerydów [2]. Liczne prace wskazują, że również u chorych z łuszczycą występują różnorakie zaburzenia gospodarki lipidowej [29–34], obserwowane także u dzieci [35].
Wskazuje się ponadto na możliwość upośledzenia tolerancji glukozy u chorych z łuszczycą [36–39] – i występującą w związku z tym korelację pomiędzy łuszczycą i cukrzycą [40–43] – oraz na obserwowane w łuszczycy zaburzenia stężeń immunoglobulin [44–47]. Chrom, jako metal wchodzący w skład czynnika tolerancji glukozy [2, 3], łagodzi objawy cukrzycy (także skutki nadmiernego spożywania cukru) [17], bierze także udział w reakcjach odpornościowych organizmu, zwłaszcza w zakresie syntezy immunoglobulin [2]. Zgodnie z wynikami własnymi, stężenie chromu w krwinkach czerwonych i w osoczu u chorych na łuszczycę jest obniżone.
Z kolei jony kobaltu (Co²⁺) i niklu (Ni²⁺) wykazują właściwości kompleksowania się z kalmoduliną, zakłócając jej kaskadę metaboliczną – i w konsekwencji funkcję [17]. W tym znaczeniu obydwa jony działają antagonistycznie w stosunku do jonów wapnia, które aktywizując kalmodulinę rozpoczynają szlak metaboliczny kwasu arachidonowego [17, 48] – ważnego ogniwa etiopatogenetycznego łuszczycy [48]. Nikiel natomiast wpływa na stabilizację struktur kwasów nukleinowych [3], co wpływa na przebieg mitoz komórkowych, których intensyfikacja w warstwie podstawowej leży u podstaw wzmożonej proliferacji komórek naskórka [49, 50]. Podobną właściwość wykazuje wchodzący w skład witaminy B₁₂ kobalt. Witamina B₁₂ – jako koenzym – uczestniczy w różnych reakcjach metabolicznych komórek. Jest niezbędna zwłaszcza w procesach syntezy puryn i DNA; warunkuje zatem prawidłowy rozwój i dojrzewanie jąder komórkowych oraz ich podziały. Od witaminy B₁₂ zależy prawidłowy metabolizm lipidów, w tym katabolizm kwasów tłuszczowych [51]. Wyniki własne wykazują, że – podobnie jak chromu – stężenia kobaltu i niklu w erytrocytach i osoczu u chorych na łuszczycę są obniżone. W odniesieniu do niklu uważa się, że jego stężenie w osoczu, zależne od absorpcji z przewodu pokarmowego, może wynikać z wpływu uwarunkowań genetycznych [52].
Z drugiej jednak strony metale ciężkie, nawet niezbędne dla organizmu mikroelementy, wykazują właściwości szkodliwe poprzez działanie rodnikogenne. Wynika to z faktu, że posiadają one niesparowane elektrony na orbicie walencyjnej, co powoduje, że de facto są rezydującymi w komórce rodnikami. W obecności chromu, kobaltu i niklu wytwarzany przez dysmutazę ponadtlenkową nadtlenek wodoru (H₂O₂) może zostać przekształcony w agresywny rodnik hydroksylowy. Proces ten może zachodzić permanentnie, ponieważ jony metali są przywracane do formy zredukowanej przez kwas askorbinowy, który jest regenerowany z formy utlenionej przez NADH (w tym znaczeniu witamina C odgrywa rolę negatywną) [17].

Mechanizmy działania rodnikogennego najlepiej poznano w odniesieniu do niklu. Wyróżnia się w nich:
w generowanie wolnych rodników przez paramagnetyczne jony metalu, co skutkuje peroksydacją nienasyconych kwasów tłuszczowych,
w przyspieszenie rozkładu wodorotlenków lipidowych z wytworzeniem form tlenowych,
w uszkadzanie mechanizmów zaangażowanych w neutralizację wolnych rodników: dysmutazy ponadtlenkowej, peroksydazy glutationowej i dehydrogenazy aldehydowej. Wytwarzane wolne rodniki mogą uszkadzać geny, a także białka. Z kolei uszkodzenie białek wzmaga fagocytozę [52].

Rola aktywnych form tlenu w patogenezie łuszczycy jest dyskutowana w wielu pracach [53–59].
Interesująca wydaje się również wspomniana hipoteza uszkadzającego działania niklu na białka i w następstwie wzmaganie procesu fagocytozy. Wzmożona czynność fagocytarna pobudzonych w łuszczycy PMNL – w wieloetapowym ujęciu tego zjawiska – wydaje się być dobrze udokumentowana [49, 60–64], łącznie z jej następstwami w zakresie wzmożenia lizosomalnego potencjału enzymatycznego tych krwinek – i w efekcie końcowym odmaskowania przez proteazy antygenu naskórkowego [48, 65–67].
W etiopatogenezie łuszczycy, zwłaszcza w fazie genofenotypowej [68], zwraca się uwagę na korelacje pomiędzy wysiewem zmian skórnych a infekcjami bakteryjnymi [49, 69–71], również wirusowymi [72–75]. Sugeruje się, że w mechanizmie tych infekcji może uczestniczyć także nikiel, który wpływa na układ odpornościowy organizmu, szczególnie: 1) wpływa na funkcje prekursorowych komórek Langerhansa; 2) zmniejsza procesy różnicowania limfocytów oraz funkcje komórek NK; 3) przyspiesza tworzenie enzymów C3b i B6 kompleksu dopełniacza, co może mieć wpływ na odporność organizmu w trakcie zakażenia; 4) osłabia stymulujący wpływ cynku na wytwarzanie interleukiny-1b (IL-1b) i czynnika wzrostu martwicy guza (TNF-a) – wszystko to powoduje osłabienie odpowiedzi immunologicznej. Zatem nikiel sprzyja infekcjom [52].
Główną drogą wydalania chromu z organizmu – podobnie jak niklu i kobaltu – jest mocz. Dzienne wydalanie chromu z moczem jest w przybliżeniu równe ilości zaabsorbowanej z przeciętnej diety [3].
Badania własne wykazały, że u chorych na łuszczycę stężenia chromu, kobaltu i niklu w moczu, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, nie różniły się znamiennie, co potwierdza przytoczoną wyżej tezę o porównywalnej podaży wymienionych pierwiastków z dietą, jednak nie odzwierciedla stanu wysycenia nimi elementów krwi.
Wyniki własne wskazują na brak znamiennych różnic dotyczących stężeń chromu i kobaltu w paznokciach i włosach pomiędzy osobami, kobietami i mężczyznami, chorymi na łuszczycę i klinicznie zdrowymi. Wykazują również brak różnicy w stężeniach niklu w paznokciach i włosach pomiędzy kobietami klinicznie zdrowymi i kobietami z łuszczycą. Natomiast u mężczyzn z łuszczycą, w porównaniu do mężczyzn klinicznie zdrowych, stężenie niklu w paznokciach i włosach jest wysoce znamiennie wyższe.
Wpływ chromu, kobaltu i niklu na organizm ludzki jest aktualnie mało poznany. Określone efekty działania wymienionych pierwiastków zależą z jednej strony od ich koncentracji, z drugiej od poziomu organizacji organizmu, na którym ten wpływ jest rozpatrywany: molekularnego, komórkowego, tkankowego, ogólnoustrojowego – w tym również od wzajemnych powiązań wymienionych poziomów. Do czynników wpływających na oddziaływanie każdego z omawianych pierwiastków, w każdym z wymienionych obszarów, należy zaliczyć także właściwości fizykochemiczne samych pierwiastków oraz substancji (białek) z nimi reagujących, ale również czynniki charakteryzujące dany organizm, np. genetyczne lub ogólnie – stan zdrowia czy choroby. Od ich wpływu zależą takie procesy, jak wchłanianie, dystrybucja narządowa, przemiany chemiczne i funkcja fizjologiczna oraz wydalanie pierwiastka [76].
Piśmiennictwo
1. Cieślak-Golonka M: Związki chromu w układach o znaczeniu biologicznym. Wiad Chem, 1996, 48: 1-6.
2. Białkowska M, Ziemba AW: Składniki mineralne. W: Maśliński S, Ryżewski J (red.): Patofizjologia. Wyd. II. PZWL, Warszawa 2000, 445-58.
3. Chmielnicka J: Metale i metaloidy. W: Seńczuk W (red.): Toksykologia. Wyd. IV. PZWL, Warszawa 2002, 433-516.
4. Gałuszka G, Cieślak-Golonka M, Szeląg A, Starosta J, Wojciechowska A: Synthetic models for the glucose tolerance factor: the spectroscopic characterization and toxicity studies of monomeric and dimeric Cr (III) species. Polyhedron, 1998, 21: 3785-9.
5. Radomska K, Konarski J, Graczyk A: Chrom, jego rola i funkcje w fizjologii i patologii organizmu ludzkiego. Mag Med, 1993, 4: 46-51.
6. Itoh M, Nakamura M, Suzuki T, Kawai K, Horitsu H, Takamizawa K: Mechanism of chromium (VI) toxicity in Escherichia coli: is hydrogen peroxide essential in Cr (VI) toxicity. J Biochem, 1995, 117: 780-6.
7. Stearns DM, Kennedy LJ, Courtney KD, Giangrande PH, Phieff LS, Wetterhahn KE: Reduction of chromium (VI) by ascorbate leads to chromium – DNA binding and DNA strand sreaks in vivo. Biochemistry, 1995, 34: 910-19.
8. Stearns DM, Wetterhahn KE: Reaction of chromium (VI) with ascorbate produces chromium (V), chromium (IV), and carbon – based radicals. Chem Res Toxicol, 1994, 7: 219-30.
9. Tsapakos JM, Hampton TH, Wetterhahn KE: Chromium (VI) – induced DNA lesions and chromium distribution of rat kidney, liver and lung. Cancer Res, 1983, 43, 5: 5662-7.
10. Manning FCR, Xu J, Patierno SR: Transcriptional inhibition by carcinogenic chromate: Relationship to DNA damage. Mol Carcinog, 1992, 6: 270-9.
11. Miller CA, Cohen MD, Costa M: Complexing of actin and other nuclear proteins to DNA by cis-diamminedichloroplatinum (II) and chromium compounds. Carcinogenesis, 1991, 12: 269-76.
12. Zhitkovich A, Costa M: A simple, sensivity assay to defect DNA – protein – crosslinks in intact cells and in vivo. Carcinogenesis, 1992, 13: 1485-9.
13. Sugiyama M, Tsuzuki K, Haramaki N: DNA single – strand breaks and cytotoxicity induced by chromate (VI) in hydrogen peroxide – resistant cell lines. Mutation Res, 1993, 299: 95-102.
14. Misra M, Alcedo JA, Wetterhahn KE: Two pathways for chromium (VI) – induced DNA damage in 14 day chick embryos: Cr – DNA binding in liver and 8-oxo-2’deoxyguanosine in red blood cells. Carcinogenesis, 1994, 15: 2911-7.
15. Blankenship LJ, Manning FCR, Orenstein JM, Patierno SR: Apoptosis is the mode of cell death caused by carcinogenic chromium. Toxicol Appl Pharmacol, 1994, 126: 75-83.
16. Trocha M, Antonowicz J, Andrzejak R: Rakotwórczość chromu. Medycyna Pracy, 1999, 2: 163-77.
17. Schneider Z, Karaś Z: Metale w środowisku biologicznym. W: Karaś Z (red.): Chrom, nikiel i kobalt w ekosystemie żywieniowym – sojusznicy czy wrogowie? PTTŻ, Poznań 2000, 13-34.
18. Bolewski A, Gruszczyk H, Pawlikowski S: Zastosowanie kobaltu. W: Bolewski A (red.): Surowce mineralne świata. Nikiel – Ni, Kobalt – Co. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1984, 268-9.
19. Malkiewicz B: Biochemia żelaza i pierwiastków śladowych oraz ich rola w ustroju. W: Sznajd J (red.): Biochemia kliniczna w praktyce lekarskiej. PZWL, Warszawa 1983, 176-88.
20. Stryer L: Biochemia. PWN, Warszawa 2000, 670-86.
21. Szostak WB, Cybulska B: Rola żywienia w zachowaniu homeostazy ustroju. (W:) Sznajd J. (Red.): Biochemia kliniczna w praktyce lekarskiej. PZWL, Warszawa 1983, 29-46.
22. Przysławski J, Duda G: Pierwiastki subśladowe: chrom, nikiel i kobalt w żywności. W: Karaś Z (red.): Chrom, nikiel i kobalt w ekosystemie żywieniowym – sojusznicy czy wrogowie? PTTŻ, Poznań 2000, 83-97.
23. Kryteria zdrowotne środowiska. Nikiel. T 108. IMP, Łódź 1996.
24. Charzewska J, Figurska K, Wągrowska H: Charakterystyka wskaźników nadwagi i otyłości. Cz. I. Zastosowanie wskaźnika Queteleta i innych wybranych cech antropometrycznych w porównaniach międzypopulacyjnych. Przegl Lek, 1981, 2: 277-82.
25. Watkinson JH: Fluometric determination of selenium in biological material with 2,3-diaminonaphtalene. Ann Chem, 1996, 38: 92-7.
26. Seneczko M: Gospodarka selenowa u chorych z łuszczycą pospolitą w różnych stadiach rozwojowych. Część 1: Stężenie selenu w wybranych składowych morfotycznych i wydalinach oraz aktywność peroksydazy glutationowej w krwinkach czerwonych. Post Dermatol i Alergol, 2003, w druku.
27. Serwin AB, Chodynicka B, Wąsowicz W, Gromadzińska J: Stan odżywienia selenem a przebieg łuszczycy. Pol Merk Lek, 1999, 35: 263-5.
28. Smith SA, Aamir F, Otis MP: Elevated serum nickel concentration in psoriasis vulgaris. Int J Dermatol, 1994, 11: 783-5.
29. Aguilar-Martinez A, Guarra-Rodriguez P, Ambrojo-Antunez P, Cristobal-Gil MC, Urbina-Gonzales F, Garcia-Perez A: Serum levels of apolipoproteins AI, AII and B in psoriasis. Dermatologica, 1989, 179: 200-201.
30. Grattan C, Burton JL, Manku M, Stewart C, Horrobin DF: Essential-fatty-acid metabolites in plasma phospholipids in patients with ichtyosis vulgaris, acne vulgaris and psoriasis. Clin Exp Dermatol, 1990, 15: 174-6.
31. Laszmanowa AP, Tsagareiszwili KA: Rol naruszenji lipidnowo obmiena w razwitii ekzemy i psoriaza pri chroniczeskom alkoholizmie (kliniko-eksperimentalnoje issledowanje). Vestn Dermatol Venerol, 1990, 3: 54-7.
32. Ruszczak Z, Czarnecki M, Kaszuba A: Zachowanie się lipidów u chorych na łuszczycę leczonych metodą PUVA. Przegl Dermatol, 1986, 6: 447-50.
33. Toruniowa B, Chibowska M, Pietrzak A: Zachowanie się niektórych apolipoprotein w łuszczycy. Przegl Dermatol, 1990, 2: 96-101.
34. Vahlquist C, Selinus J, Vessby B: Serum lipid changes during acitretin (Etretin) treatment of psoriasis and palmo-plantar pustulosis. Acta Dermatol Venereol, 1988, 4: 300-5.
35. Cardin E, Francini F, Milito F, Velluti F, Bucciante G: Lipid levels in children with psoriasis. G Clin Med, 1990, 71: 95-6 (streszczenie angielskie).
36. Brenelli SL, Moraes AM, Monte-Alegre S: Insulin resistance in psoriasis. Braz J Med Res, 1995, 28: 297-301.
37. Grzybowski G, Fąfara J, Żaba R, Wierusz-Wysocka B: Współistnienie łuszczycy z upośledzeniem tolerancji glukozy (IGT), cukrzycą typu 2 i nadciśnieniem tętniczym nie jest przypadkowe. Post Dermatol Alergol, 2002, 1: 46-51.
38. Romano G, Moratti G, Di Benedetto A: Skin lesions in diabetes mellitus: prevalance and clinical correlations. Diabet Res Clin Pract, 1998, 39: 101-6.
39. Tatoń J, Czech A: Diabetologia. PZWL, Warszawa 2001, 2-209.
40. Abraham Z, Lahat N, Kinarty A, Feuerman EJ: Psoriasis, necrobiosis lipoidica, granuloma annulare, vitiligo and skin infections in the same diabetic patient. J Dermatol, 1990, 17: 440-7.
41. Burns RE, Whitehouse FW: Evidence for impaired glucose tolerance in uncoplicated psoriasis. Arch Dermatol, 1973, 107: 371-2.
42. Ehrly I, Wolf R, Zierz P: Beziehungen zwischen Hautkrankheiten, ins besondere psoriasis vulgaris und diabetischer Stoffwechsel – störung. Z Haut Geschlechtskr, 1973, 48: 369-80.
43. Hopsu-Havu VK, Terho PE, Vanha-Perttula TP, Viljanen MK: Response of blood insulin and growth hormone to glucose infusion in normal psoriatic and diabetic persons. Acta Dermatol Venereol, 1973, 53: 39-44.
44. Gąsior-Chrzan B, Falk ES: Lysozyme and IgA concentration in serum and saliva from psoriatic patients. Acta Dermatol Venerol, 1992, 72: 138-40.
45. Koch HJ, Wollina U, Seyfarth M, Thiel W, Schaarschmidt H: Nachweis von IgA in erkrankter Haut und in Serum von Patienten mit psoriasis vulgaris. Dermatol Monatsschr, 1990, 176: 225-31.
46. Laurent MR, Panayi GS, Shepherd P: Circulating immune complexes, serum immunoglobulins, and acute-phase proteins in psoriasis and psoriatic arthritis. Ann Rheum Dis, 1981, 40: 66-9.
47. Ruszczak Z, Ciborska L, Czarnecki M, Bednarowicz G: Humoral- und Zellimmunantwort bei Psoriasis. Z Hautkr, 1985, 61: 366-76.
48. Jabłońska S, Majewski S, Gliński W, Wolska H: Co nowego w łuszczycy? IV Sympozjum Międzynarodowe w Stanford. 6-11 lipca 1986 r. Przegl Dermatol, 1987, 2: 100-11.
49. Barker JNWN: The patophysiology of psoriasis. Lancet, 1991, 338: 227-30.
50. Langner A: Łuszczyca. W: Jabłońska S (red.): Choroby skóry. PZWL, Warszawa 1980, 371-86.
51. Blicharski J: Biochemia chorób krwi i układu krwiotwórczego. Układ czerwonokrwinkowy. W: Sznajd J (red.): Biochemia Kliniczna w praktyce lekarskiej. PZWL, Warszawa 1983, 480-532.
52. Karaś Z, Schneider Z: Wpływ chromu i niklu na organizmy ludzi i zwierząt. W: Karaś Z (red.): Chrom, nikiel i kobalt w ekosystemie żywieniowym – sojusznicy czy wrogowie? PTTŻ, Poznań 2000, 99-124.
53. Braun-Falco O, Christophers E: Structural aspects of initial psoriatic lesions. Arch Dermatol Forsch, 1974, 251: 95-110.
54. Compori M: Three models of free radical-induced cell injury. Chem Biol Interact, 1989, 72: 1-56.
55. Freeman BA, Crapo ID: Biology of disease. Free radicals and tissue injury. Lab Invest, 1982, 47: 412-26.
56. Kaszuba A: Aktywność peroksydazy glutationu i poziom malonyldialdehydu w erytrocytach w klinicznym przebiegu łuszczycy. Przegl Dermatol, 1993, 80: 24-32.
57. Miyachi Y, Niwa Y: Effects of psoriatix sera on the generation of oxygen intermediates by normal polymorphonuclear leukocytes. Arch Dermatol Res, 1983, 275: 2-7.
58. Schena D, Chieregato GC, de Gironcoli M, Girelli D, Olivieri O, Stanzial AM, Corrocher R, Bassi A, Ferrari S, Perazzoli P: Increased erythrocyte membrane arachidonate and platelet malondialdehyde (MDA) production in psoriasis: normalisation after fish-oil. Acta Dermatol Venereol, 1989, 146: 42-4.
59. Southorn PA: Free radical in medicine. I. Chemical nature and biological reactions. Mayo Clinic Proc, 1988, 63: 831-40.
60. Fräki JE, Jakoi L, Davies AO, Lifkowitz RJ, Snyderman R, Lazarus GS: Polymorphonuclear leukocyte function in psoriasis: chemotaxis, chemokinesis, beta-adrenergic receptors, and proteolytic enzymes of polymorphonuclear leukocytes in the peripheral blood from psoriatic patients. J Invest Dermatol, 1983, 81: 254-7.
61. Green CM, Ferguson J, MacLeod TM, Millar BW, Raffle EJ: Polymorphonuclear leukocyte chemotaxis in response to leukotriene B4 in treated and untreated psoriatics. Dermatologica, 1989, 178: 20-2.
62. Kawohl G, Szperalski B, Schroeder JM, Christophers E: Polymorphonuclear leucocyte chemotaxis in psoriasis: enhancement by self-activated serum. Br J Dermatol, 1980, 103: 527-33.
63. Seneczko F: Aktywność fagocytarna obojętnochłonnych leukocytów wielojądrzastych krwi obwodowej u chorych na łuszczycę leczonych metodami SUP i PUVA. Przegl Dermatol, 1992, 4: 212-16.
64. Seneczko F, Onisk Z, Tchórzewski H: Właściwości adherencyjne granulocytów w niektórych chorobach skóry. Przegl Dermatol, 1981, 3: 305-10.
65. Gliński W, Jabłońska S: Role of polymorphonuclear leucocytes and their neutral proteinases in psoriasis. Acta Dermatol Venereol, 1984, 113: 34-8.
66. Luger TA, Kock A, Danner M: Production of distinct cytokines by epidermal cells. B J Dermatol, 1985, 113: 145-51.
67. Majewski S: Udział komórek naskórka w reakcjach immunologicznych. Przegl Dermatol, 1987, 3: 144-9.
68. Braun-Falco O, Plewig G, Wolff HH, Winkelmann RK: Dermatology. Springer-Verlag. Berlin, Heidelberg, New York, London, Paris, Tokyo, Hong Kong, Barcelona, 1991, 417.
69. Langner A, Stąpór W: Łuszczyca – etiopatogeneza i leczenie. W: Langner A, Stąpór W (red.): Współczesne leczenie wybranych chorób skóry. Ośrodek Informacji Naukowej „Polfa” Sp. z o.o., Warszawa 1998, 82.
70. McFadden J, Valdimarsson H, Fry L: Cross-reactivity between streptococcal M surface antigen and human skin. Br J Dermatol, 1991, 125: 443-7.
71. Swerlick RA, Cinningham MW, Hall NK: Monoclonal antibodies cross-reactive with group A streptococci and normal and psoriatic human skin. J Invest Dermatol, 1986, 87: 367-71.
72. Horn TD, Herzberg GZ, Hood AF: Characterization of the dermal infiltrate in human immunodeficiency virus – infacted patients with psoriasis. Arch Dermatol, 1990, 126: 1462-5.
73. Mahoney SE, Duvic M, Nickoloff BJ, Minshall M, Smith LC, Griffiths CE: Human immunodeficiency virus (HIV) transcripts identified in HIV-related psorias and Kaposi’s sarcoma lesions. J Clin Invest, 1991, 88: 174-85.
74. Rubins AY, Wekhsler HM: Viral – immunological pathogenesis of psoriasis. Acta Dermatol Venereol, 1989, 146: 214-15.
75. Wiemers S, Krutmann J, Kapp A, Schoph E: Postherpetisches Erythema exudativum multiforme mit gleichzeitiger Exazerbation einer psoriasis vulgaris. Hautarzt, 1990, 41: 506-8.
76. Karaś Z: Antropogenne zanieczyszczenia chromem, niklem i kobaltem środowiska przyrodniczego człowieka. W: Karaś Z. (red.): Chrom, nikiel i kobalt w ekosystemie żywieniowym – sojusznicy czy wrogowie? PTTŻ, Poznań 2000, 55-82.

Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi z pracy własnej nr 502-15-086.