POLSKI
Wstęp
Cukrzyca to choroba, która cechuje się występowaniem podwyższonego poziomu glukozy w organizmie. Hiperglikemia może być wynikiem nieprawidłowej reakcji komórek i tkanek na działanie insuliny lub powstać na skutek upośledzenia wydzielania insuliny przez komórki β trzustki. Procesy te często ze sobą współistnieją [1]. Cukrzycę obecnie zaliczamy do chorób cywilizacyjnych. Szczególnie narażeni na zachorowanie są mieszkańcy krajów rozwijających się, w których globalizacja, bierny tryb życia i nieodpowiednia dieta przyczyniają się do wzrostu zachorowań. Obecnie liczba osób chorych na cukrzycę zwiększa się.
Szacuje się, że w 2021 r. chorych z cukrzycą na świecie było 536,6 mln, natomiast w roku 2045 r. liczba ta wzrośnie o 46% do 783,2 mln [2]. Kraje o dużej populacji ludności są także tymi, w których rozpowszechnienie cukrzycy jest największe, jak: Pakistan, Chiny, Indie czy Stany Zjednoczone [3].
Nadwaga, otyłość, niewłaściwa dieta, nadciśnienie tętnicze, palenie papierosów, picie alkoholu czy wiek powyżej 40 r.ż. to kolejne czynniki ryzyka cukrzycy typu 2 [4,5,6].
Wpływ na rozwój cukrzycy typu 2 ma również mikrobiota jelitowa. Dieta wysokotłuszczowa zwiększa stężenie LPS w jelitach co z czasem wyzwala przyrost masy ciała, insulinooporność i cukrzycę [7].
Dodatkowo u osoby chorującej na cukrzycę powinno się uzupełnić niedobory witamin: D oraz K1, gdyż wykazano, że wyższe stężenia witaminy D mogą wiązać się z mniejszym ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 2, choć wpływ na taki związek ma również występowanie niższego BMI wśród osób z wyższym stężeniem witaminy D we krwi [8,9].
Zagadnienie jakości życia, zwłaszcza w kontekście chorób przewlekłych ma szczególnie znaczenie. Wpływ jaki jest wywierany przez choroby nieuleczalne skutkuje obniżeniem jakości życia osób na nie cierpiących [10]. Jej pomiar jest znaczący, gdyż umożliwia wprowadzenie działań, które mają na celu poprawę komfortu życia pacjenta w chorobie przewlekłej [11].
Cel pracy: Celem pracy była ocena jakości życia osób z cukrzycą typu 2 oraz czynników na nią wpływających.
Materiał i metody
W badaniu zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z techniką ankiety. Wykorzystano dwa kwestionariusze ankiety: kwestionariusz autorski oraz standaryzowaną skalę oceny jakości życia WHOQoL-BREF.
Kwestionariusz autorski zawierał 24 pytania. Kwestionariusz WHOQoL-BREF zawiera 26 pytań dotyczących oceny jakości życia i może zostać zastosowany w badaniach w odniesieniu do osób zdrowych oraz chorych. W pierwszych dwóch pytaniach kwestionariusza badany ocenia swoją ogólną jakość życia oraz zadowolenie z własnego zdrowia. Następne pytania odnoszą się do czterech domen jakości życia: domena 1 - wymiar somatyczny, domena 2 – wymiar psychologiczny, domena 3 – wymiar społeczny, domena 4 – wymiar środowiskowy. Ogólna ocena jakości życia jest wynikiem średniej uzyskanej z poszczególnych dziedzin [12].
Z zebranych w badaniu odpowiedzi dokonano obliczeń za pomocą programu IBM SPSS Statistics 20, przyjmując poziom istotności p < 0,05.
Badanie zostało przeprowadzone w okresie od lutego do kwietnia 2023 r. Kwestionariusze ankiety były rozpowszechniane w formie papierowej wśród populacji pacjentów pielęgniarek środowiskowych na terenie województwa łódzkiego. Respondenci byli dobierani w sposób losowy, a przed rozpoczęciem badania zostali poinformowani o dobrowolności udziału w nim oraz o jego anonimowym charakterze. Wszyscy respondenci wyrazili świadomą, pisemną zgodę na udział w badaniu. Badanie zostało przeprowadzone zgodnie z zasadami Deklaracji Helsińskiej.
Wyniki
Badana grupa chorych z cukrzycą typu 2 liczyła 400 osób (50% kobiet i 50% mężczyzn). Respondenci byli w wieku od 22 do 88 lat, a średnia wieku badanych wyniosła 62,62 lat (SD=14,45). Najczęściej badani mieli powyżej 70 lat - 37% (n=148). Większość respondentów było mieszkańcami wsi - 60% (n=240). Wśród badanych dominowały osoby z wykształceniem zawodowym 43% (n=172). Co piąty chory z cukrzycą typu 2 (n=80) posiadał wykształcenie podstawowe lub średnie, natomiast 17% (n=68) badanych deklarowało posiadanie wykształcenia wyższego. Wśród osób biorących udział w badaniu ponad połowa 52% (n=208) posiadała prawa do świadczeń emerytalnych/rentowych, osoby czynne zawodowo stanowiły 45% (n=180) badanej populacji, a jedynie 3% (n=12) respondentów w czasie prowadzonego badania pozostawała bez pracy. Połowa ankietowanych (n=200) stwierdziła, iż obecnie jest w dobrej sytuacji materialnej. Na poziomie dostatecznym oceniło posiadaną przez siebie sytuację materialną 37% (n=148) osób. Jedynie nieliczni badani uznali, że ich sytuacja materialna jest bardzo dobra 8% (n=32) lub zła 5% (n=20). Większość respondentów stanowiły mężatki/żonaci 64% (n=256), natomiast pozostałą część ankietowanych stanowili wdowy/wdowcy 18% (n=72), panny/kawalerowie 12% (n=48) oraz rozwodnicy 6% (n=24). Na podstawie wagi i wzrostu podanych przez badanych obliczono BMI. Z analizy uzyskanych danych wykazano nadwagę niemal u połowy badanych 48% (n=192), natomiast otyłość dotyczyła 28% (n=112) osób. Jedynie co piąty ankietowany 22% (n=88) posiadał wskaźnika BMI w normie, a niedowagę stwierdzono u 8 osób (2%).
Z analizy uzyskanych danych wynika także, iż co trzeci badany 33% (n=132) nie podejmował żadnego wysiłku fizycznego trwającego dłużej niż 30 minut. Raz lub dwa razy w tygodniu aktywność fizyczną podejmowało 31% (n=124) badanych, a 2-3 razy w tygodniu 16% (n=64) respondentów. Jedynie co piąty badany (n=80) podejmował aktywność fizyczną 4 razy w tygodniu lub częściej. Stosowanie się do zaleceń diety cukrzycowej na poziomie przeciętnym deklarowało 60% (n=240) respondentów, a jedynie co dziesiąty pytany (n=40) uznał, iż przestrzega diety zalecanej w cukrzycy. Zdecydowana większość respondentów 72% (n=288) zadeklarowała, iż nie pali papierosów.
Z analizy zebranych danych wynika, że średni czas trwania choroby ankietowanych od momentu jej rozpoznania wyniósł 8,12 lat (SD=6,51) i wahał się od pół roku do 30 lat. W leczeniu cukrzycy u 48% (n=192) badanych stosowano leki doustne przeciwcukrzycowe, nieco rzadziej respondenci stosowali insulinoterapię 22% (n=88), leki doustne w połączeniu z insulinoterapią 17% (n=68) lub jedynie dietę oraz aktywność fizyczną 13% (n=52).
Cukrzyca u 73% (n=292) badanych była niewyrównana metabolicznie, gdyż respondenci wskazali obecność epizodów hiperglikemii lub hipoglikemii. Powikłania późne cukrzycy, które dotyczyły badanych to przebyty zawał serca, retinopatia oraz nefropatia. Charakterystykę częstości występowania powikłań wśród badanych przedstawia rycina 1.
Rycina 1
Występowanie powikłań cukrzycy wśród badanych pacjentów biorących udział w badaniu (n=375)
Źródło: opracowanie własne.
Nadciśnienie tętnicze, najczęściej współistniejące jako choroba przewlekła wśród badanych występowało u 86% (n=344) badanych. Znacznie rzadziej badani z cukrzycą typu 2 mieli zdiagnozowaną chorobę niedokrwienną serca, reumatoidalne zapalenie stawów, przewlekłą obturacyjną chorobę płuc, owrzodzenia podudzi czy nowotwór. Wyniki prezentuje rycina 2.
Rycina 2
Występowanie chorób przewlekłych wśród badanych pacjentów biorących udział w badaniu (n=322)
Źródło: opracowanie własne.
W dalszej części badania ankietowani byli zapytani o prowadzenie edukacji w zakresie samokontroli cukrzycy. Zdecydowana większość 69% (n=276) osób biorących udział w daniu odpowiedziała na to pytanie twierdząco. Dodatkowo grupa 48% (n=192) badanych uważała, iż posiada dobre przygotowanie w zakresie samoopieki w cukrzycy, a 8% (n=24) czuło się nieprzygotowanymi do prowadzenia samoopieki w tej chorobie. Według 64% (n=256) badanych prawidłowy poziom cukru na czczo powinien mieścić się w przedziale między 70-99 mg/dl. Na zakres 100-140 mg/dl wskazało 29% (n=116) osób, a wartości z przedziału 50-69 mg/dl zaznaczyło 7% (n=28) badanych. Glukometr posiadało 93% (n=372) badanych osób. Respondenci, którzy posiadali glukometr pomiaru poziomu cukru dokonywali najczęściej 1-2 razy dziennie lub kilka razy w tygodniu. Dzienniczek samokontroli prowadziło 62% (n=248) badanych posiadających glukometr.
Rycina 3
Średnia punktacja poszczególnych dziedzin jakości życia przez badanych w odniesieniu do przyjętego przedziału ufności.
Źródło: opracowanie własne.
W kwestionariuszu badani pacjenci mieli możliwość bezpośredniej oceny zadowolenia z własnego zdrowia oraz życia. Otrzymane wyniki pozwalają na postawienie wniosku, że ogólna jakość życia badanych z cukrzycą typu 2 była wyższa niż jakość ich zdrowia (ryc.4).
Rycina 4
Oceny jakości zdrowia i życia dokonane przez badanych pacjentów z cukrzycą typu 2.
Źródło: opracowanie własne.
Na podstawie analizy uzyskanych danych wykazano, że badani z cukrzycą typu 2, którzy zawsze stosowali się do zaleceń żywieniowych diety cukrzycowej posiadali istotnie wyższą od pozostałych badanych jakość życia w dziedzinie fizycznej (tab.1).
Tabela 1
Wpływ przestrzegania diety cukrzycowej na jakość życia badanych pacjentów z cukrzycą typu 2.
Wykazano także, iż im częściej badani z cukrzycą typu 2 podejmowali aktywność fizyczną, tym posiadali lepszą jakość życia w dziedzinie fizycznej, psychologicznej, socjalnej oraz środowiskowej (tab. 2.)
Tabela 2
Porównanie aktywności fizycznej podejmowanej przez badanych pacjentów i ich jakość życia.
Dodatkowo respondenci, którzy stosowali się do zaleceń diety cukrzycowej i uprawiali aktywność fizyczną posiadali istotnie wyższą od pozostałych badanych jakość życia w dziedzinie fizycznej oraz psychologicznej.
Z analizy uzyskanych w badaniu danych wynika, iż w dziedzinie fizycznej obniżoną jakość życia posiadali ci respondenci, u których występowały późne powikłania cukrzycy, takie jak: nefropatia (p=0,0151), zespół stopy cukrzycowej (p=0,0023) oraz udar mózgu (p=0,0053). Dodatkowo u badanych z nefropatią występowała obniżona była jakość życia w dziedzinie psychologicznej (p=0,0025), natomiast badani z zespołem stopy cukrzycowej oraz po przebytym udarze mózgu posiadali obniżoną jakość życia we wszystkich dziedzinach. Także współistnienie chorób przewlekłych wśród ankietowanych wpływało na obniżenie jakości życia w poszczególnych domenach. Osoby z współistniejącym nadciśnieniem tętniczym posiadali obniżoną jakość życia w dziedzinie socjalnej (p=0,0175) oraz dziedzinie środowiskowej (p=0,0087) natomiast osoby z reumatoidalnym zapaleniem stawów odczuwały obniżoną jakość życia w dziedzinie fizycznej (p=0,0432).W wyniku przeprowadzonej analizy wykazano, że jakość życia w dziedzinie fizycznej pogarszała się wraz z czasem trwania choroby (tab. 3).
Tabela 3
Wpływ długości trwania choroby na poszczególne dziedziny jakości życia badanych pacjentów z cukrzycą typu 2.
Osoby, u których występowała otyłość posiadały obniżoną jakość życia w dziedzinie fizycznej oraz psychologicznej. Dodatkowo w dziedzinie psychologicznej jakość życia u badanych z prawidłowym BMI była o 15,01 pkt. wyższa niż u badanych z otyłością (tab. 4).
Tabela 4
Związek poziomu BMI z jakością życia w poszczególnych domenach u pacjentów biorących udział w badaniu.
Mężczyźni biorący udział w badaniu wyżej ocenili swoją jakość życia w poszczególnych dziedzinach. Analiza statystyczna uzyskanych danych wykazała, iż jakość życia mężczyzn była lepsza niż jakość życia kobiet zarówno w dziedzinie fizycznej, psychologicznej jak i środowiskowej (ryc.5).
Rycina 5
Średnia ocen jakości wśród badanych pacjentów z podziałem na płeć.
Źródło: opracowanie własne.
Także respondenci, którzy uważali swoje przygotowanie do samoopieki w chorobie dobrze, posiadali istotnie wyższą jakość życia w dziedzinie fizycznej, psychologicznej, socjalnej i środowiskowej (tab.5).
Tabela 5
Jakość życia badanych z cukrzycą typu 2, którzy uważali, że zostali dobrze przygotowani do samoopieki w zakresie cukrzycy.
Dyskusja
Cukrzyca jest chorobą przewlekłą i nieuleczalną, której zdiagnozowanie wpływa na konieczność wprowadzenia zmian w codziennym funkcjonowaniu. Wpływ jaki choroba wywiera na życie człowieka może powodować obniżenie jakości życia tych osób [13]. W przeprowadzonym badaniu udział wzięło 400 osób. Średnia wieku wynosiła w przybliżeniu 62 lata. Najliczniejszą grupą były osoby po 70 r.ż. (37%). Dane te korelują z danymi NFZ, które podają, iż w Polsce najliczniejszą grupą chorych na cukrzycę są osoby w przedziale wiekowym od 65 do 74 lat [14]. Należy jednak zwrócić uwagę, że w badaniu własnym osób poniżej 50 r.ż. było 23%, najmłodszy respondent miał 22 lata. Wynik ten stanowi niepokojącą przesłankę o ujawnianiu się choroby jaką jest cukrzyca typu 2 wśród młodych dorosłych.
W badaniu Kurpas i wsp., prowadzących badanie dotyczące oceny jakość życia osób z cukrzycą w przeważającej większości (84%) wykazano wartości BMI respondentów świadczących o nadwadze lub otyłości, natomiast prawidłową masę ciała miało jedynie 18% badanych [15]. W badaniu własnym także przeważały osoby z otyłością lub nadwagą. Przedstawione dane dotyczące wartości wskaźnika BMI wśród osób chorych na cukrzycę typu 2 potwierdzają, że otyłość i nadwaga korelują z występowaniem cukrzycy i stanowią czynnik ryzyka jej wystąpienia.
Autorzy Motyki oraz Stanisz-Wallis analizowali wybrane determinanty jakości życia w cukrzycy typu 1 i 2 na grupie 300 osób z tą jednostką chorobową. Wśród respondentów z cukrzycą typu 2 jakość życia została oceniona najwyżej w domenie społecznej, następnie środowiskowej, somatycznej, a najniżej w domenie psychologicznej [16]. Także w badaniu własnym wskazano najwyższą jakość życia badanych w aspekcie społecznym – kolejno w dziedzinie środowiskowej, psychologicznej oraz fizycznej. Wyniki obu badań sugerują, że chorzy na cukrzycę typu 2 mają najniższą jakość życia w dziedzinach: fizycznej oraz psychologicznej, a podejmowane działania w opiece nad chorymi powinny być skoncentrowane na dokładnej analizie tych domen oraz działaniach służących poprawie jakości życia w tych obszarach. Również w badaniu Kockiej i wsp. respondenci najwyżej ocenili jakość życia w domenie społecznej – natomiast najniżej w fizycznej [17].
Badanie własne wykazało, że jakość życia chorych z cukrzycą jest zależna od wielu czynników. Wpływ na jej poziom mogą mieć np.: płeć, wiek respondentów, czas trwania choroby, sposób leczenia, występowanie powikłań czy chorób współwystępujących. Czas trwania choroby ma negatywny wpływ na jakość życia chorych: obniżenie jakości życia wraz z czasem trwania choroby zauważono przede wszystkim w dziedzinie fizycznej, również w dziedzinie psychologicznej i środowiskowej. Jednak w każdej domenie jakość życia oceniona została najniżej przez respondentów, którzy chorowali powyżej 10 lat. Zależność gorszej oceny jakości swojego życia przez badanych chorujących dłużej potwierdzają badania Kockiej i wsp. oraz Glińskiej i wsp., gdzie dodatkowo wykazano, że czas trwania choroby wpływa przede wszystkim na pogorszenie jakości życia w sferze fizycznej i psychologicznej [18], co pokrywa się z wynikami badania własnego.
W badaniu u Kockiej i wsp., które dotyczyło zagadnienia jak sposoby leczenia cukrzycy typu 2 wpływają na jakość życia wykazało, że badani stosujący dietę cukrzycową oraz aktywność fizyczną w celu wyrównania poziomu glikemii oceniali swoją jakość życia najwyżej w każdej z dziedzin, natomiast leczeni insuliną niżej [17]. Wyniki badania własnego potwierdziły tę zależność, wykazały również, że badani leczeni terapią skojarzoną (leki doustne + insulinoterapia) najniżej ocenili swoją jakość życia w trzech dziedzinach: fizycznej, psychicznej i środowiskowej. Niższe oceny jakości życia wśród badanych leczonych insuliną oraz terapią skojarzoną mogą być związane z niedogodnościami stosowania insulinoterapii pod postacią wielokrotnych wstrzyknięć podskórnych, ryzykiem wystąpienia powikłań terapii oraz koniecznością prowadzenia wzmożonej samokontroli. Powikłania te mogą wystąpić w przypadku niewłaściwej techniki wstrzykiwania lub nieodpowiedniego dawkowania insuliny pod postacią epizodów hipoglikemii lub lipohipertrofii skóry [19].
W opozycji do wyników badania własnego, gdzie badani leczeni insuliną posiadali niższą jakość życia, badanie prospektywne Dudzińskiej i wsp. oceniające jakość życia pacjentów z cukrzycą typu 2 po wdrożeniu insulinoterapii wykazało, że insulinoterapia znacząco poprawiła jakość życia respondentów we wszystkich badanych dziedzinach co było wypadkową zadowalającej kontroli glikemii oraz zmniejszenia częstości występowania hiperglikemii [20].
Kolejnym czynnikiem wpływającym na poziom jakości życia wśród badanych było występowanie powikłań późnych, takich jak: nefropatia, zespół stopy cukrzycowej oraz przebyty udar mózgu. W badaniu własnym nefropatia spowodowała obniżenie jakości życia badanych w dziedzinie fizycznej oraz psychologicznej. Badania Kockiej i wsp. jak i Kurpas i wsp. wykazały, że badani, u których występowały powikłania cukrzycy takie jak: nadciśnienie tętnicze, niewydolność nerek, retinopatia, polineuropatia, przebyta amputacja kończyny dolnej, zawał serca czy udar mózgu niżej oceniali swoją jakość życia w każdej z dziedzin jakości życia [15,17]. Badanie własne wykazało obniżenie jakości życia w każdej z dziedzin przy współwystępowaniu u badanych jedynie niektórych z możliwych późnych powikłań: zespołu stopy cukrzycowej oraz po przebytym udarze mózgu.
Wyniki badania własnego pokazały, że choroby współwystępujące mogą wpływać negatywnie na ocenę jakości życia: badani z nadciśnieniem tętniczym posiadali obniżoną jakość życia w dziedzinach: socjalnej i środowiskowej, natomiast badani z reumatoidalnym zapaleniem stawów w dziedzinie fizycznej. Jak pokazały wyniki badania Stachowskiej i wsp. oceniającego jakość życia badanych z nadciśnieniem tętniczym za pomocą kwestionariusza SF-36, to nadciśnienie tętnicze jako samodzielna jednostka chorobowa wpływa na znaczne obniżenie jakości życia [21]. W badaniu Witkowskiej i Kupcewicz na temat analizy czynników wpływających na jakość życia w cukrzycy typu 2 to choroby współwystępujące w postaci: przebytego zawału serca, choroby wieńcowej i amputacji kończyn obniżyły jakość życia badanych z cukrzycą typu 2 w domenie fizycznej [22].
Analiza wpływu pozostałych powikłań cukrzycy i innych chorób współwystępujących wśród ankietowanych na poziom jakości ich życia w badaniu własnym okazała się nieistotna statystycznie.
Badani z cukrzycą typu 2, którzy stosowali się do zaleceń dotyczących zdrowego stylu życia posiadali lepszą jakość życia: im częściej uprawiali aktywność fizyczną tym posiadali wyższą jakość życia w każdej dziedzinie, natomiast osoby stosujące zasady diety cukrzycowej posiadali istotnie wyższą jakość życia w domenie fizycznej. Wyniki badania Kurowskiej i Szomszor częściowo pokrywają się z wynikami badania własnego, gdzie aktywność fizyczna wpłynęła pozytywnie na jakość życia respondentów, lecz nie było to zależne od częstości jej uprawiania, z kolei przestrzeganie zaleceń dietetycznych przez ankietowanych wpłynęło negatywnie na ich jakość życia [13].
Badanie wpływu edukacji diabetologicznej na jakość życia badanych z cukrzycą typu 2 przeprowadzone przez Chudiak i wsp. wykazało, że badani, którzy zostali wyedukowani posiadali wyższą jakość życia we wszystkich domenach ocenianych za pomocą kwestionariuszy SF-36 oraz ADDQoL [23]. Wyniki badania własnego przeprowadzonego kwestionariuszem WHOQoL-BREF również potwierdziły, że badani, którzy uważali, iż są dobrze przygotowani do samoopieki posiadali wyższą jakość życia w każdej z dziedzin.
Analiza wyników przeprowadzonego badania wskazuje, że na poziom jakości życia badanych z cukrzycą typu 2 wpływ mają czynniki socjodemograficzne oraz kliniczne. W praktyce klinicznej pracownicy mogą wykorzystywać wiedzę dotyczącą tych czynników do edukacji pacjentów z cukrzycą typu 2, aby podejmować działania, które mogą poprawić jakość życia pacjentów z chorobą przewlekłą.
Wnioski
Badani wykazali się zadowalającym poziomem jakości życia, najwyższym w dziedzinie społecznej, następnie środowiskowej i psychologicznej, natomiast najniższym w dziedzinie funkcjonowania fizycznego. Poziom jakości życia badanych był na wyższym poziomie niż jakość ich zdrowia.
Stosowanie się do zaleceń diety cukrzycowej przez badanych wpłynęło znacząco pozytywnie na jakość ich życia w domenie fizycznej.
Im częściej uprawiana była aktywność fizyczna przez badanych, tym wyższy poziom jakości życia w każdej z dziedzin.
Sposób leczenia wpływał istotnie na poziom jakości życia w chorobie: badani stosujący dietę oraz aktywność fizyczną posiadali lepszą jakość życia w domenach fizycznej i psychologicznej, natomiast stosujący leki doustne i insulinoterapię oceniali swoją jakość życia najniżej w każdej z dziedzin.
Późne powikłania cukrzycy wpływają na obniżenie jakości życia. Powikłania w postaci zespołu stopy cukrzycowej oraz stanu po udarze mózgu spowodowały obniżenie jakości życia badanych we wszystkich dziedzinach. Jedynie niektóre z chorób współwystępujących miały negatywny wpływ na wybrane dziedziny jakości życia.
Im dłuższy czas trwania cukrzycy typu 2 tym niższa jakość życia badanych.
Nadwaga i otyłość przyczyniają się do obniżenia poziomu jakości życia z ukierunkowaniem na dziedzinę fizyczną i psychologiczną.
Poziom jakości życia wykazuje zależność od płci. Mężczyźni wykazali się wyższym poziomem jakości życia od kobiet w dziedzinach: fizycznej, psychologicznej i środowiskowej.
Badani twierdzący, że zostali dobrze przygotowani do samoopieki posiadali wyższą jakość życia w każdej dziedzinie.
