Assessment of knowledge and selected health behavior in the field of the prevention of infections with SARS-CoV-2 virus

Wstęp

Choroby zakaźne nadal stanowią duże zagrożenie dla ludzkości. W ciągu ostatnich 20 lat panowało kilka poważnych epidemii wirusowych, między innymi grypa A/H1N1 czy zespół ostrej niewydolności oddechowej (SARS-CoV). W 2019 r. odnotowano obecność nowego wirusa wywodzącego się z rodziny koronawirusów [1, 2]. Światowa Organizacja Zdrowia (ang. World Health Organization – WHO) oficjalnie opublikowała nazwę choroby wywoływanej przez nowy koronawirus jako COVID-19. Pod koniec grudnia 2019 r. ogłosiła, że rozprzestrzenianie SARS-CoV-2 to zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi. W Polsce według danych Ministerstwa Zdrowia z 24 maja 2022 r. w ciągu ostatnich 2 lat na COVID-19 zmarło ponad 116 tys. osób [3]. Z powodu braku skutecznych leków mogących powstrzymać ognisko choroby ważną rolę odgrywa profilaktyka. Konieczna jest edukacja w celu ograniczenia rozprzestrzeniania się wirusa. Kluczowe znaczenie w redukcji SARS-CoV-2 mają strategie prewencyjne oraz skuteczna izolacja osób chorych [4, 5].
Wirus SARS-CoV-2 przenosi się głównie drogą powietrzną. Do zarażenia przyczyniają się kichanie, kaszel, wydzieliny błony śluzowej jamy ustnej, nosowej czy łzy. Bezpośredni kontakt z osobą zakażoną bądź przedmiotami zainfekowanymi prowadzi do szybkiej infekcji. Ważnym elementem w zapobieganiu transmisji wirusa jest profilaktyka [6–8]. Członkowie WHO opracowali główne zasady profilaktyki (tab. 1).
Celem pracy była ocena poziomu wiedzy oraz wybranych zachowań zdrowotnych w zakresie profilaktyki zakażeń wirusem SARS-Cov-2.

Materiał i metody

Badanie było realizowane od lutego do maja 2021 r. Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z użyciem autorskiego kwestionariusza ankiety. Narzędzie zostało utworzone w formularzu Google. Pierwsza część ankiety dotyczyła danych demograficznych. W drugiej zawarto pytania o przekonania oraz zachowania zdrowotne zapobiegające rozprzestrzenianiu się pandemii SARS-CoV-2.
Analizie poddano 145 ankiet spośród 146 nadesłanych. Jedną ankietę wykluczono z powodu błędnego wypełnienia. Większość badanych stanowiły kobiety – ponad 60%. Średnia wieku wynosiła 35,1 roku. Niemal połowa badanych miała wykształcenie wyższe. Nieco mniej niż połowa ankietowanych mieszkała w mieście. Charakterystykę grupy badanej z uwzględnieniem cech demograficzno-społecznych przedstawiono w tabeli 2.
Wykorzystano metodę opisu statystycznego oraz średnią arytmetyczną. Do zbadania zależności między samooceną wiedzy respondentów a czynnikami społeczno-demograficznymi zastosowano test niezależności c2. Wartość p (prawdopodobieństwo testu) przyjęto jako najniższy poziom istotności, przy którym sprawdzana hipoteza mogłaby być odrzucona przy danej wartości sprawdzianu. Weryfikację hipotezy o braku zależności przeprowadzono na poziomie istotności a = 0,05. Obliczenia wykonano za pomocą pakietu IBM SPSS Statistics 27.

Wyniki

Zbadano samoocenę wiedzy respondentów na temat profilaktyki zakażenia wirusem SARS-CoV-2. Większość badanych – 62,8% (n = 91), uważa, że ma wiedzę ogólną, ale jest ona niewystarczająca. Dość często zaznaczaną odpowiedzią było „wiem na tyle dużo, żeby nie obawiać się zachorowania” – 30,3% (n = 44). Najmniej osób deklarowało brak wiedzy w tym zakresie – 6,9% (n = 10). Przeprowadzono analizę związku samooceny wiedzy badanych a czynnikami społeczno-demograficznymi. Wyniki przedstawia tabela 3.
Spośród uwzględnionych w badaniu czynników społeczno-demograficznych istotny statystycznie związek z poziomem samooceny wiedzy na temat profilaktyki zakażenia wirusem SARS-CoV-2 wystąpił w przypadku płci (p = 0,001), poziomu wykształcenia (p = 0,004) oraz występowania chorób przewlekłych (p = 0,029). Nie stwierdzono istotnego statycznie związku z wiekiem, aktywnością zawodową i miejscem zamieszkania.
Zbadano, jak respondenci chronią siebie i innych przed zakażeniem SARS-CoV-2. Wyniki przedstawiono według najczęściej występujących pożądanych zachowań. Wyniki przedstawiono w tabeli 4.
Najczęściej wskazywanym jako przestrzegany jest nakaz zachowywania bezpiecznej odległości. Bezpieczną odległość od osób kaszlących i kichających stara się zachować 80,7% (n = 106). Najczęściej wybieraną odpowiedzią było „raczej tak”. Drugie pod względem częstości przestrzegania jest zalecenie, aby osoby chore pozostawały w domu. W przypadku złego samopoczucia 77,2% (n = 112) zostaje w domu. Najczęściej wybieraną odpowiedzią było „zdecydowanie tak”. Noszenie maseczki jest na trzecim miejscu – 73,1% (n = 117) badanych osób nosi maseczkę ochronną, a co trzecia osoba przestrzega takiego zachowania zdecydowanie. Najczęściej wybieraną odpowiedzią było „raczej tak”. Większość osób biorących udział w badaniu zachowuje się inaczej niż przed pandemią – 69,0% (n = 100). Najmniejszy był udział osób, których zachowanie w czasie pandemii nie zmieniło się i deklarowali, że zdecydowanie zachowują się jak wcześniej – 9,0% (n = 13). Taki sam był udział osób wybierających odpowiedź „raczej nie” i „zdecydowanie nie”. Zdecydowana większość respondentów – 62,0% (n = 90), myje ręce częściej niż zwykle. Najczęściej wybieraną odpowiedzią było „raczej tak”. Najmniejszy był udział osób zdecydowanie nie myjących rąk częściej niż wcześniej – 9,7% (n = 14). Ponad połowa badanych – 58,0% (n = 84), do mycia rąk używa wody z mydłem i środka dezynfekującego na bazie alkoholu. Najczęściej wybieraną odpowiedzią było „raczej tak”. Jednym z dwóch najmniej restrykcyjnie przestrzeganych zaleceń jest ograniczenie spotkań rodzinnych i przebywanie w większych skupiskach. Wśród badanych stosuje się do tego zalecenia 52,4% (n = 76). Najczęściej wybieraną odpowiedzią było „raczej tak”. Najmniej restrykcyjnie przestrzeganym zaleceniem jest wychodzenie z domu tylko z konieczności. Odpowiedzi „zdecydowanie tak” i „raczej tak” stanowiły łącznie 50,3% (n = 73) wszystkich wskazań. Najczęściej wybieraną odpowiedzią było „raczej tak”.
Zbadano, czy istnieje korelacja między samooceną wiedzy społeczeństwa na temat profilaktyki zakażeń wirusem SARS-CoV-2 a zasadami ochrony siebie i innych przed zakażeniem tym wirusem. Wyniki przedstawia tabela 5.
Istotny statystycznie związek między samooceną wiedzy społeczeństwa na temat profilaktyki zakażeń wirusem SARS-CoV-2 a zasadami ochrony siebie i innych przed zakażeniem tym wirusem wystąpił w następujących aspektach: zachowuję się jak wcześniej, nie przykładam dużej wagi do stosowania profilaktyki zakażenia (p = 0,003), myję ręce częściej niż zwykle, zachowuję bezpieczną odległość od osób kaszlących i kichających (p < 0,001), zawsze noszę maseczkę ochronną (p = 0,003) oraz jeśli źle się czuję, zostaję w domu (p = 0,002).

Dyskusja

Wirusy SARS-CoV i MERS-CoV mają duży potencjał epidemiologiczny. Z powodu powierzchownej wiedzy na temat tego groźnego dla zdrowia patogenu każdy przypadek powinien być zgłaszany do WHO. Migracje ludzi sprawiają, że zagrożenie w wyniku infekcji wirusem są możliwe przez cały czas. Przykładem jest COVID-19, którego ognisko pojawiło się w Chinach w prowincji Wuhan pod koniec 2019 r. i w bardzo krótkim czasie wirus rozprzestrzenił się na cały świat. W związku z ogromnym zasięgiem choroby, dużą zachorowalnością, wysoką śmiertelnością, a także brakiem leków czy środków zapobiegających chorobie ważną rolę zaczęła odgrywać profilaktyka. Wysoka świadomość społeczeństwa na temat prewencji zakażenia okazała się kluczowa w zahamowaniu szerzenia się wirusa, a przez to ograniczeniu oraz zminimalizowaniu komplikacji czy groźnych dla zdrowia konsekwencji [8].
W badaniu oceniającym poziom wiedzy oraz zachowań społeczeństwa na temat profilaktyki zakażeń wirusem SARS-CoV-2 wzięło udział 145 respondentów. W sondażu wykorzystano pytania o dane socjodemograficzne oraz kliniczne (obecność chorób przewlekłych). Arkusz uwzględniał także pytania dotyczące wiedzy na temat prewencji zakażenia COVID-19 i kwestii dotyczących sposobów ochrony siebie i innych przed infekcją.
Na podstawie analizy statystycznej przeprowadzonego badania stwierdzono, że większość osób – 62,8%, oceniło swoją wiedzę na poziomie ogólnym, ale niewystarczającym, najmniej było osób, których samoocena była na poziomie zerowym – w ogóle nie mieli pojęcia. Podobne wnioski można znaleźć w badaniu opinii społecznej przeprowadzonym przez Kantar na zamówienie firmy Bayer w 2020 r. dotyczącym określenia zainteresowania społeczeństwa globalnymi problemami, w tym zdrowotnymi [9]. Największe zainteresowanie badanych wzbudzała tematyka dotycząca koronawirusa, a poziom wiedzy został określony jako przeciętny. Respondenci zauważyli, że wprawdzie częściej przekazywane są informacje dotyczące COVID-19 niż innych problemów globalnych, jednak są to informacje niewłaściwie rozpowszechniane, ogólne i powtarzane w różnych mediach w dokładnie ten sam sposób, co jest przyczyną niewystarczającej wiedzy [9].
Podobne badania na temat oceny wiedzy zachowań profilaktycznych społeczeństwa przeprowadzone zostały przez Al-Hanawi i wsp. wśród ludności Arabii Saudyjskiej [10]. Kwestionariusz zawierał pytania dotyczące zachowań profilaktyki zakażeń wirusa SARS-CoV-2. Wśród pytań oceniających zachowania włączono pytania o utrzymywany dystans społeczny, ograniczenia spotkań towarzyskich czy praktykowanie częstszego mycia rąk. Do badań zostały włączone osoby pomiędzy 18. a 60. rokiem życia. Poznanie stanu wiedzy społeczeństwa jest pierwszym stopniem do zaimplementowania odpowiednich działań edukacyjnych. Znajomość podstawowych informacji na temat przyczyn i źródeł transmisji wirusa zwiększa prawdopodobieństwo, że populacja stanie się bardziej świadoma i zacznie zwracać szczególną uwagę na zalecenia w zakresie stosowania środków ochronnych oraz podejmowania odpowiednich działań w tym celu. Wyniki badań sugerują, że należy skupić się na edukowaniu osób starszych oraz mężczyzn. Spostrzeżenie to może być pomocne dla decydentów określających grupy docelowe [10].
W badaniu własnym zaobserwowano istotną zależność pomiędzy wiedzą a praktycznym jej zastosowaniem w ochronie siebie i innych przed zakażeniem. Podobne wyniki uzyskali i opublikowali Siddiqui i wsp. [11]. Przeanalizowali odpowiedzi na pytania dotyczące ograniczenia wychodzenia z domu. Znaczna część badanych, którzy byli bardziej uświadomieni, przestrzegała zaleceń. Zaledwie 5% ankietowanych mających odpowiednią wiedzę nie stosowało się do wytycznych, w badaniu własnym było to ponad 20%. Pytając o zachowanie bezpiecznej odległości, wyniki badań oraz analizy własnej były zbliżone – osoby z dużą wiedzą zdecydowanie bardziej restrykcyjnie podchodziły do problemu niż osoby bez wiedzy na dany temat. Jednocześnie omawiane badanie wskazało więcej osób, które pomimo niewystarczającego poziomu wiedzy starały się zachowywać odstęp od innych.
W omawianym materiale zapytano o częstotliwość mycia rąk i wykazano, iż osoby z wyższym poziomem wiedzy bardziej respektują wytyczne. Udowodniono, że wszyscy badani nie myją częściej rąk niż przed pandemią.
Wśród respondentów badanych w Arabii Saudyjskiej niewielki procent wykonuje tę czynność systematyczniej niż zwykle [11]. Nieoczekiwanie relatywnie największy udział osób nie stosujących się do zaleceń został odnotowany w grupach, które posiadały zadowalający poziom wiedzy na temat wirusa SARS-Cov-2, jak i na temat metod oraz sposobów zapobiegania chorobie [11]. Wyniki były zbieżne.
Wśród Polaków również przeprowadzone zostały badania oceniające postawę wobec pandemii COVID-19. Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) przeprowadziło badanie na próbie losowej pełnoletnich mieszkańców kraju. Pierwsze badanie zrealizowano na przełomie maja i czerwca 2020 r. [12]. Po około 2 miesiącach, w sierpniu 2020 r., wykonano drugie badanie i zweryfikowano zmiany w zachowaniu [13]. W obu analizach wskazano, że najczęściej wykonywaną czynnością w celu zminimalizowania ryzyka zakażenia było częstsze mycie rąk. Po 2 miesiącach liczba osób przestrzegających tę zasadę zmniejszyła się jedynie o 6% [12, 13]. W badaniach własnych była to jedna z mniej przestrzeganych rekomendacji, a odsetek osób deklarujących częstsze mycie rąk to 62% badanych. Niepokojący jest fakt, iż w ciągu pół roku od 2. fazy badania CBOS zauważono znaczny spadek częstotliwości dbania o higienę rąk o niemal 30%.
Następnym przestrzeganym zaleceniem według CBOS było utrzymywanie co najmniej dwumetrowej odległości od innych. Jest to kolejny wynik, w którym nastąpił spadek procentowy. W maju odległość tę starało się zachować 90% badanych, w sierpniu 87% [12, 13].
W badaniu własnym rekomendacja dotycząca zachowywania odległości od innych okazała się najczęściej przestrzeganą przez badanych i wynosiła 81%. Noszenie maseczek ochronnych deklarowała również duża grupa – ok. 73% respondentów. Na ostatnim miejscu znalazło się zalecenie wychodzenia z domu tylko w nagłej potrzebie – aprobatę wyraziło zaledwie 50% badanych.
W badaniach CBOS oceniono również noszenie maseczek [12, 13]. W maju zakrywanie nosa oraz ust zadeklarowało 78% badanych. Mimo nakazu noszenia maseczki oraz konsekwencji wynikających z jego nieprzestrzegania (kary pieniężne), nadal obserwowano spadek procentowy stosowania się do tego polecenia [13].
Przez pół roku zmalała też liczba osób ograniczających spotkania rodzinne oraz unikających przebywania w skupiskach ludzi. W badaniach CBOS z maja aż 81% respondentów ograniczało życie towarzyskie, w sierpniu było to 60% [12, 13]. W analizie własnej zalecenie to zajęło przedostatnie miejsce wśród najczęściej występujących pożądanych zachowań. Od marca do maja 2021 r. zaledwie 52% badanych obawiało się spotkań towarzyskich.
Działania takie, jak wprowadzanie aplikacji Kwarantanna domowa czy STOP COVID – ProteGo Safe, wysyłanie personalizowanych wiadomości mobilnych o obowiązujących obostrzeniach i zagrożeniach, kampanie edukacyjne czy reklamy w mediach społecznościowych w pewnym stopniu spełniły swe zadanie i wpłynęły na świadomość społeczeństwa oraz ogólny poziom wiedzy. Włączenie się w działania profilaktyczne osób publicznych, przedstawicieli środowisk medycznych w dużym stopniu wpłynęło na zmianę postaw społeczeństwa w zakresie profilaktyki zakażeń wirusem SARS-CoV-2.
W wielu krajach na świecie obserwuje się pozytywne oddziaływanie profilaktyki na spadek zachorowalności [7, 14, 15]. Koniecznym jest zatem podejmowanie kolejnych działań w celu zaangażowania społeczeństwa w zwalczanie choroby. Rezultaty przeprowadzonych badań dowodzą, że warto realizować kampanie i przeciwdziałać nieprawdziwym wiadomościom dotyczącym pandemii. Kluczowym może się okazać odwoływanie się do prospołecznych motywów: zwracanie uwagi na to, że poprzez przestrzeganie wytycznych, stosowanie profilaktyki, szczepienia pomagamy też innym ludziom, chronimy przed zakażeniem nie tylko siebie, lecz rodzinę, znajomych, a nawet całe społeczeństwo i pomagamy w eradykacji choroby.

Wnioski

Czynniki społeczno-demograficzne takie, jak płeć męska, niski poziom wykształcenia i występowanie chorób przewlekłych są istotnie związane z niższym poziomem wiedzy na temat SARS-CoV-2.
Istnieje zależność pomiędzy poziomem wiedzy a przestrzeganiem zasad ochrony siebie i innych przed zakażeniem COVID-19. Osoby z większą wiedzą bardziej przestrzegają tych zaleceń. Należy podjąć działania zwiększające w tych grupach znaczenie zachowań profilaktycznych i stosowania określonych procedur.

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo