Ocena zachowań zdrowotnych a stan odżywienia pacjentów leczonych na oddziałach szpitalnych

Wstęp

Zachowania zdrowotne to dobrowolne lub celowe działania podejmowane przez jednostkę w celu utrzymania dobrego stanu zdrowia lub poprawy zdrowia [1]. Niektórzy autorzy podkreślają społeczny charakter tych zachowań, które jako czynności bezpośrednio i pośrednio inicjowane i realizowane przez ludzi wzmacniają lub szkodzą utrzymaniu zdrowia fizycznego lub psychicznego. Zachowania te mają charakter powszechny i są efektem zdobywanych poprzez interakcje z otoczeniem doświadczeń socjalizacyjnych jednostki [2, 3].
Odpowiednie i zrównoważone ilości składników odżywczych w organizmie oraz prawidłowe ich wykorzystanie przez organizm to podstawowa zasada zdrowego stylu życia [4].
Prawidłowe odżywianie odgrywa strategiczną rolę w utrzymaniu zdrowia i dobrego samopoczucia człowieka, ale jest także istotnym elementem systemu opieki zdrowotnej [5]. Brak równowagi w przyjmowaniu składników odżywczych prowadzi do niedożywienia. Pojęcie to obejmuje stany spowodowane zarówno niedostatecznym, jak i nadmiernym spożyciem makro- i mikroelementów. Niedożywienie jest czynnikiem wpływającym negatywnie na psychikę i funkcje fizyczne. Należy podkreślić, że powikłania, zachorowalność i śmiertelność chorych wzrasta wraz z niedożywieniem, znacząco wydłużając czas hospitalizacji pacjentów oraz zwiększając koszty leczenia [6].
Stan odżywienia pacjentów wpływa na wyniki kliniczne [7], dlatego uzasadniona jest kompleksowa i wieloaspektowa jego ocena. Stosowanie standaryzowanych oraz walidowanych narzędzi jest zalecane na całym świecie w przypadku wszystkich pacjentów przyjmowanych do szpitala i często jest wymogiem szpitali akredytowanych [7–9]. Niska świadomość niedożywienia i jego znaczenia dla wyników i jakości opieki jest obecnie przedmiotem zainteresowania zespołów żywieniowych [7–9]. Badanie związku między zachowaniami zdrowotnymi a zaburzeniami stanu odżywienia wśród społeczeństwa, także wśród pacjentów leczonych w szpitalach, jest istotne dla opracowania skuteczniejszych strategii profilaktycznych i terapeutycznych oraz poprawy opieki nad pacjentami.
Celem pracy była ocena zachowań zdrowotnych i stanu odżywienia pacjentów leczonych na oddziałach szpitalnych.

Materiał i metody

Grupa badana liczyła 102 osoby: 51 z nich to pacjenci oddziału zabiegowego Kliniki Neurochirurgii, kolejne 51 to chorzy hospitalizowani na oddziale zachowawczym w Klinice Gastroenterologii.
Zarówno na oddziale zabiegowym, jak i zachowawczym większość stanowiły kobiety, odpowiednio 56,9% oraz 54,9%. Średnia wieku badanych wyniosła 53,9 lat (neurochirurgia) oraz 46,5 lat (gastroenterologia). Byli to pacjenci aktywni zawodowo: oddział zabiegowy 41,1% respondentów, oddział zachowawczy – 52,9% ankietowanych. Szczegółową charakterystykę badanej grupy prezentuje tabela 1.
Badanie miało charakter prospektywny i zostało przeprowadzone metodą sondażu diagnostycznego oraz analizy dokumentacji medycznej. Wykorzystano następujące standaryzowane narzędzia badawcze:
• kwestionariusz IZZ (Inwentarz Zachowań Zdrowotnych) [10] – uwzględniono w nim cztery kategorie: prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, praktyki zdrowotne oraz pozytywne nastawienie psychiczne. Kwestionariusz ten zawiera 24 stwierdzenia oceniające w pięciostopniowej skali, gdzie 1 oznacza „prawie nigdy”, a 5 – „prawie zawsze”. Zaznaczone przez badanego odpowiedzi zlicza się w celu uzyskania ogólnego wskaźnika nasilenia zachowań zdrowotnych. Respondenci mogli uzyskać 24–120 pkt. Im wyższy wynik, tym częściej badani przejawiali prozdrowotny styl życia;
• skalę NRS 2002 (ang. nutritional risk screening 2002) [11] – wykorzystano do oceny ryzyka związanego ze stanem odżywienia. Parametry brane pod uwagę to: zmniejszenie masy ciała, zaburzenia przyjmowania pokarmów, aktualny wskaźnik masy ciała Quetelleta II (ang. body mass index – BMI, masa ciała w kg podzielona przez iloczyn wzrostu w cm2) oraz stopień zaawansowania choroby i czas jej trwania. Dodatkowym czynnikiem ryzyka w przypadku niedożywienia jest wiek pacjenta powyżej 70 lat. Przy możliwych do uzyskania 0–7 pkt suma punktów > 3 stanowi wskazanie do wdrożenia leczenia żywieniowego;
• wskaźnik BMI – uzyskane wartości klasyfikowano zgodnie z przyjętymi limitami [12]: poniżej 18,5 – niedowaga, 18,5–24,9 – wartość prawidłowa, 25,0–29,9 – nadwaga, 30,0 i powyżej – otyłość.
Dodatkowo skonstruowano kwestionariusz do zbierania danych socjodmeograficznych i klinicznych.
Na przeprowadzenie badań uzyskano Zgodę Komisji Bioetycznej Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu – KB 155/2022 z 15 marca 2022 r.
Analizy statystyczne przeprowadzono za pomocą pakietu statystycznego PQStat w wersji 1.8.4.152. Wyniki skal IZZ i odżywienia w zależności od oddziału porównano testem U Manna-Whitneya. Związki między skalami IZZ i odżywienia analizowano, szacując współczynniki korelacji rangowej Spearmana. Za istotne statystycznie przyjęto prawdopodobieństwo na poziomie p < 0,05, a za wysoce istotne – prawdopodobieństwo na poziomie p < 0,01.

Wyniki

Ocena zachowań zdrowotnych

Do oceny ogólnego wyniku kwestionariusza IZZ wzięto pod uwagę wartości 24 stwierdzeń, z których składa się skala. Ogólny wynik dla skali IZZ różnił się istotnie w zależności od oddziału, na którym przebywali respondenci (p < 0,01). Na oddziale neurochirurgii wyniki tej skali są generalnie wyższe, respondenci oddziału gastroenterologii ocenili własne zachowania zdrowotne jako przeciętne, a pacjenci oddziału neurochirurgii na wysokim poziomie, co przedstawia tabela 2.
Kolejny etap to analiza składowych kwestionariusza IZZ. W podskali Prawidłowe nawyki żywieniowe wyniki nie różniły się istotnie w zależności od oddziału, na którym badani byli pacjenci (p > 0,05). W podskali Zachowania profilaktyczne wyniki również nie różniły się istotnie w zależności od oddziału, na którym przebywali pacjenci (p > 0,05). Wyniki podskali Pozytywne nastawienie psychiczne różniły się istotnie w zależności od oddziału, na którym przebywali respondenci (p = 0,0334). Badanie wykazało, że w grupie respondentów przebywających na oddziale gastroenterologii wyniki są wyższe niż wśród pacjentów przebywających na oddziale neurochirurgii. W podskali Praktyki zdrowotne wyniki nie różniły się istotnie w zależności od oddziału, na którym przebywali respondenci – prawdopodobieństwo wynosiło więcej niż 0,05 (p > 0,05) (tab. 2).

Stan odżywienia badanych

Średnia uzyskanych punktów w skali NRS 2002 na oddziale zachowawczym wyniosła 1,4 pkt, a na oddziale zabiegowym 0,03 pkt. Wyniki różniły się istotnie w zależności od oddziału (p < 0,0001). W grupie badanych na oddziale neurochirurgii wyniki tej skali były niższe, co świadczy o lepszym stanie odżywienia pacjentów w porównaniu z grupą badanych hospitalizowanych na oddziale gastroenterologii (tab. 3).
Wyniki w skali BMI okazały się wyższe w przypadku badanych z oddziału zabiegowego. Średnia uzyskanych punktów wyniosła tu 27, a wartość maksymalna 50,8. Na oddziale zachowawczym wartości te kształtowały się odpowiednio: 24 oraz 37,2. Różnice te okazały się istotne statystycznie (p < 0,01) (tab. 3).

Związek między stanem odżywienia pacjentów a zachowaniami zdrowotnymi

Z analizy danych wynika, że nie ma istotnych związków pomiędzy wynikami skali NRS 2002 a wynikami kwestionariusza IZZ ( p > 0,05) (tab. 4).
Następnie rozpatrzono związek pomiędzy wynikami BMI ze skalami IZZ w ogólnej grupie badanych. W przypadku skali Pozytywne nastawienia psychiczne stwierdzono istotną korelację z BMI (p < 0,05). Była to niska korelacja r = 0,2143, czyli wzrost pozytywnego nastawienia psychicznego wraz ze wzrostem BMI był zauważalny, ale na niskim poziomie. W przypadku pozostałych skal IZZ nie stwierdzono istotnych związków (p > 0,05) (tab. 4).
Kolejnym krokiem było porównanie wyników skali NRS 2002 ze skalami IZZ wśród grupy respondentów z oddziału zachowawczego. Stwierdzono istotną niską dodatnią korelację między NRS 2002 i podskalą praktyk zdrowotnych (p < 0,05). Jednocześnie przekładało się to na drugą istotną (p < 0,05) dodatnią, ale niską korelację między NRS 2002 a ogólnym wynikiem IZZ. Oznacza to, że pacjenci, którzy mieli wyższe wyniki NRS 2002 przywiązują większą wagę do praktyk zdrowotnych prezentowanych w kwestionariuszu IZZ, a tym samym osiągają lepsze ogólne wyniki w kwestionariuszu IZZ. Wśród tych badanych nie zauważono zależności statystycznej między BMI i IZZ (p > 0,05) (tab. 5).
Analogicznie dokonano analiz w grupie pacjentów oddziału zabiegowego. Wśród pacjentów neurochirurgii stwierdzono istotną niską dodatnią korelację między NRS 2002 a skalą prawidłowych nawyków żywieniowych (p < 0,05). Oznacza to, że wyższe wyniki NRS 2002 były w pewnym stopniu związane z wyższymi wynikami skali prawidłowych nawyków żywieniowych. Stwierdzono również wysoce istotną dodatnią korelację na przeciętnym poziomie między BMI a skalą pozytywnego nastawienia psychicznego (p < 0,01). Jednocześnie przekłada się to na drugą, istotną (p < 0,05) dodatnią, ale niską korelację między BMI a ogólnym wynikiem IZZ. Oznacza to, że pacjenci z wyższymi wynikami BMI zdobywali więcej punktów w skali pozytywnego nastawienia psychicznego oraz ogólnego wyniku IZZ (tab. 6).

Dyskusja

Zachowania zdrowotne to wszelkiego rodzaju zachowania w obszarze zdrowia, które prowadzą do określonych pozytywnych lub negatywnych skutków zdrowotnych [13]. Do zachowań prozdrowotnych służących zdrowiu i zmniejszających ryzyko chorób cywilizacyjnych zalicza się między innymi regularny sen, preferowanie aktywności fizycznej, regularne spożywanie posiłków. Rozmowy z pacjentami o zakresie prawidłowych zachowań zdrowotnych określane są przez personel medyczny jako trudne do zainicjowania ze względu na delikatną naturę problemu [14].
W badaniach Sekuły i wsp. [13] zachowania wspomagające zdrowie badani przejawiali przeważnie „od czasu do czasu”, a prawidłowe nawyki żywieniowe rzadziej niż „od czasu do czasu”. Analizowana grupa pacjentów charakteryzowała się przeciętnym (oddział gastroenterologii) oraz wysokim (oddział neurochirurgii) nasileniem zachowań zdrowotnych. Wyniki badań włas­nych częściowo korelowały z wynikami innych autorów, którzy oceniali zachowania zdrowotne na poszczególnych oddziałach, np. analiza Piotrkowskiej i wsp. [15] pokazuje wyniki oddziału ortopedii, gdzie również był wysoki poziom zachowań zdrowotnych. Opracowanie Cierzniakowskiej i wsp. [16] dotyczy oddziału chirurgii, na którym ankietowani ocenili poziom zachowań zdrowotnych jako przeciętny. Podobny wynik uzyskali Grochowska i wsp. [17], dokonując oceny na oddziale zachowawczym.
W literaturze podkreśla się znaczenie prawidłowych nawyków żywieniowych w promowaniu zdrowia, podkreślając, że sposób żywienia jest jednym z czynników środowiskowych rozwoju nadwagi i otyłości [18]. Szczególnego znaczenia nabierają systematyczne badania przesiewowe pacjentów przy przyjęciu do szpitala. Zwraca się uwagę na to, że wczesne rozpoznanie niedożywienia lub ryzyko wystąpienia niedożywienia powinno być priorytetem dla personelu medycznego [19]. Częstość występowania niedożywienia i czynników ryzyka niedożywienia wśród hospitalizowanych pacjentów w Polsce jest nieco niższa niż w przypadku innych krajów europejskich. W badaniu NutritionDay zauważono, że niektóre elementy procesu opieki żywieniowej w polskich szpitalach są niewystarczające i wymagają większej uwagi [19, 20]. W analizie Miličević i wsp. [21] wszyscy uczestnicy badania, a byli to pacjenci oddziału wewnętrznego, zostali poddani ocenie za pomocą narzędzia przesiewowego NRS 2002. Okazało się, że prawie 40% z nich było w rzeczywistości zagrożonych niedożywieniem, co trzeci badany za pomocą NRS 2002 ≥ 3 miał nadwagę, a 6% z nich było otyłych [21]. Batista i wsp. [22] sugerują, że około 30% pacjentów z ryzykiem żywieniowym przebywa w szpitalach, a spośród wszystkich starszych osób przyjętych na ostry dyżur pacjenci ortopedyczni należą do tych najbardziej niedożywionych [22]. Ponad połowa hospitalizowanych pacjentów ma dzienne spożycie energii i białka poniżej 75% ich zapotrzebowania, a podczas hospitalizacji traci na wadze nawet 40% [22, 23]. W badaniach włas­nych średnia uzyskanych punktów w skali NRS 2002 na oddziale zachowawczym wyniosła 1,4, a na oddziale zabiegowym 0,03 pkt (tab. 3), co wskazuje lepszy stan odżywienia pacjentów na oddziale neurochirurgii. Nie jest to zaskoczeniem, biorąc pod uwagę specyfikę obu analizowanych oddziałów. Na niedożywienie w schorzeniach leczonych na oddziałach neurochirurgicznych ma wpływ dysfagia, zaburzenia przytomności, deficyty percepcji, dysfunkcje poznawcze, a także zwiększone zapotrzebowanie w okresie okołooperacyjnym. Występujące niedożywienie wpływa niekorzystnie na proces rehabilitacji pacjentów z dysfunkcją układu nerwowego i powrót do samodzielności [20]. Należy jednak podkreś­lić, że niedożywienie coraz częściej identyfikowane jest wśród osób z chorobami przewlekłymi przewodu pokarmowego, podczas których występują brak apetytu, zaburzenia wchłaniania, wymioty czy biegunki [24–27]. Najliczniejszą grupę chorych, u których diagnozowane jest niedożywienie stanowią chorzy onkologiczni [28].
Dostępne dane światowe wskazują, że zły stan odżywienia jest powszechny wśród pacjentów na wielu oddziałach szpitalnych. Wskaźnik masy ciała jest najczęściej mierzonym antropometrycznym parametrem żywieniowym [29]. W badaniach Ostrowskiej i wsp. [19] wskaźnik BMI < 18,5 kg/m² występował u 6,2% badanych. W analizie Czapli i wsp. [29] średni wskaźnik BMI wynosił ponad 28 kg/m², a 75% badanych zostało sklasyfikowanych jako osoby z nadwagą lub otyłością. Landi i wsp. [30] podali w swoim badaniu podobny średni wskaźnik BMI (26,7 kg/m²). W niniejszym opracowaniu wskaźnik BMI okazał się wyższy w przypadku badanych z oddziału zabiegowego – średnia wartość 27, wartość maksymalna – 50,8. Na oddziale zachowawczym wartości te kształtowały się odpowiednio: 24 oraz 37,2.
W badaniach przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych [31] zaobserwowano, że pacjenci z wyższym BMI krócej przebywali w szpitalu w porównaniu z pacjentami z prawidłowym BMI. Wynik ten odnotowano nawet po uwzględnieniu liczby chorób współistniejących.
Odżywianie i związane z nim zachowania to jeden z głównych aspektów stylu życia człowieka, którego wpływ na zdrowie i wskaźniki metaboliczne wykazano w licznych badaniach [32, 33]. W niektórych analizach wybór zdrowej żywności wiązał się ze zmniejszeniem ryzyka rozwoju chorób metabolicznych i prawidłowym wskaźnikiem BMI [33, 34]. W innym badaniu stwierdzono, że nawyki żywieniowe (takie jak pomijanie lub jedzenie śniadania) mają większy wpływ na zmiany masy ciała niż aktywność fizyczna [35]. Wynik ogólny dla grupy pacjentów obu oddziałów pokazał, że wzrost BMI przekładał się na lepsze samopoczucie psychiczne respondentów. Analizując wyniki pacjentów z oddziału zachowawczego, można stwierdzić, że gorszy stan odżywienia korelował z wyższymi wynikami dla podskali kwestionariusza IZZ Praktyki zdrowotne, jak ogólnymi wynikami skali IZZ. Wśród grupy badanych na oddziale zabiegowym gorszy stan odżywienia korelował z wyższymi wynikami dla podskal kwestionariusza IZZ Prawidłowe nawyki żywieniowe oraz Pozytywne nastawienie psychiczne, co przekładało się na wyższy wynik ogólny IZZ. Batista i wsp. [22] podaje, że stan psychiczny może również wpływać na nawyki żywieniowe. Na przykład długość wdowieństwa może wpływać na odżywianie [22], depresja u osób starszych wiąże się również z ryzykiem niedożywienia [36].
Interwencje w zakresie stylu życia są jednym ze sposobów wspierania zmiany zachowania [37]. Wpływ na zmianę zachowań pacjentów jest na pewno wyzwaniem, ponieważ wiele osób z zagrożeniami dla zdrowia związanymi z odżywianiem ma trudności z przestrzeganiem zdrowego stylu życia i łatwo wraca do złych nawyków. Badania wskazują, że wsparcie społeczne ze strony rówieśników, przyjaciół i rodziny jest ważne dla stosowania odpowiednich praktyk żywieniowych [38] i zwiększonej aktywności fizycznej [39]. Pozytywny wpływ ważnych osób, również personelu medycznego, na codzienne wybory i działania może nie tylko zmniejszyć ryzyko powrotu do niezdrowych zachowań, ale także zwiększyć prawdopodobieństwo przestrzegania zaleceń terapeutycznych [40].

Wnioski

Ocena zachowań zdrowotnych różniła badanych w analizowanych grupach – badani oddziału neurochirurgii ocenili je na poziomie wysokim, a gastroenterologii przeciętnym. Pacjenci oddziału neurochirurgii byli lepiej odżywieni niż pacjenci hospitalizowani na oddziale gastroenterologii, wykazywali niższe wyniki w skali NRS 2002, co jednocześnie korelowało z wyższymi wynikami BMI dla tej grupy pacjentów.
Istnieje związek pomiędzy stanem odżywienia pa­cjentów w ocenie BMI a zachowaniami zdrowotnymi. Wzrost BMI przekładał się na lepsze samopoczucie psychiczne respondentów i korelował z wyższymi wynikami dla podskali kwestionariusza IZZ Praktyki zdrowotne, jak i ogólne wyniki skali IZZ (oddział gastroenterologii) oraz podskal Prawidłowe nawyki żywieniowe oraz Pozytywne nastawienie psychiczne (oddział neurochirurgii).

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo