Wstęp
Prawidłowe i zdrowe odżywianie to problem ogólnoświatowy. Coraz częściej informacje o tematyce żywieniowej pojawiają się w programach telewizyjnych i audycjach radiowych oraz goszczą na łamach prasy i w ogólnie dostępnych broszurach. Niestety, informacje te często są niekompletne i niejednokrotnie wprowadzają w błąd [1]. Obecne tempo życia i zmieniające się środowisko, w jakim żyjemy, stają się częstą przyczyną zaniedbywania zdrowego i racjonalnego żywienia. Również zmiana stylu życia skutkuje codziennym niepełnowartościowym jadłospisem. Do najczęstszych błędów żywieniowych należą: brak śniadań, nieregularne spożywanie posiłków, spożywanie pokarmów złej jakości, częste jedzenie typu fast food, spożywanie głównego obfitego posiłku wieczorem. Zaburzenia stanu odżywienia, niedożywienie i otyłość są najczęstszymi odchyleniami od prawidłowego stanu zdrowia, które dotyczą 30–40% populacji krajów wysoko rozwiniętych. Nadmierną masę ciała w Polsce stwierdza się u 50–60% osób dorosłych i ok. 15–20% dzieci i młodzieży. Za zasadniczą przyczynę powstawania otyłości należy uznać nieodpowiednią dietę. Gwałtowne zmiany w gospodarce, rozwijający się przemysł spożywczy, reklama i marketing utrwalają nieprawidłowy sposób odżywiania [2, 4, 5].
Zazwyczaj niedożywienie rozwija się wraz z chorobą i u ok. 30–40% chorych w czasie hospitalizacji. Dotyczy to najczęściej osób w podeszłym wieku (50%), osób cierpiących na chorobę układu oddechowego (45%), choroby zapalne jelit (80%) i nowotwory złośliwe (85%). W Polsce podczas przyjęcia do szpitala objawy niedożywienia stwierdza się u ok. 30% chorych [6]. Według brytyjskich specjalistów prawie 20% pacjentów w szpitalach w Wielkiej Brytanii jest niedożywionych z powodu stosowania złej diety, a wg badań amerykańskich aż 56% chorych przyjętych do szpitali w Stanach Zjednoczonych wykazywało cechy niedożywienia. Koszty leczenia pacjentów, u których stwierdzono niedożywienie w momencie przyjęcia do szpitala, są 2 razy większe niż pacjentów prawidłowo odżywionych [7].
Niedożywienie chorych powoduje zwiększenie chorobowości i wydłużenie czasu pobytu chorego w szpitalu, co zwiększa koszt leczenia. Długi pobyt w szpitalu wpływa niekorzystnie na psychikę chorego, czego następstwem są apatia i depresja powodujące utratę chęci wyzdrowienia.
Zapobieganie niedożywieniu i leczenie go są ważnymi czynnikami procesu leczenia. U wielu chorych żywienie doustne jest niemożliwe lub niedostateczne. Chory przygotowywany do zabiegu chirurgicznego musi być żywiony odpowiednio do swojego stanu zdrowia i rozpoznanej choroby zasadniczej.
Po operacji istotna jest dostarczana wartość energetyczna pożywienia i ilość materiałów budulcowych, co ma wpływ na zmniejszenie liczby powikłań, a w skrajnych przypadkach, śmiertelności pooperacyjnej. Wykazano, że odpowiednie żywienie pooperacyjne przyspiesza gojenie się ran pooperacyjnych, skraca okres pobytu pacjenta w szpitalu, a zatem obniża koszty leczenia.
Zrozumienie poszczególnych mechanizmów prowadzących do rozwoju różnych rodzajów niedożywienia (typu marasmus, kwashiorkor i mieszane) ma zasadnicze znaczenie w jego rozpoznawaniu i leczeniu [7]. Wśród pacjentów niedożywionych w związku z obniżeniem odporności głównym powikłaniem pooperacyjnym jest zakażenie [8], a w przypadku niedoboru białka ustrojowego upośledzone gojenie się ran i zespoleń w obrębie przewodu pokarmowego [9–21]. W wypadku pojawienia się powikłań chory okazywał się droższy dla systemu dodatkowo o ponad 30% [22].Cel pracy
Celem pracy było poznanie nawyków żywieniowych i wiedzy na temat prawidłowego odżywiania pacjentów.Materiał i metody
Badania prowadzono metodą sondażu diagnostycznego dotyczącego typowej historii choroby w okresie od 1 maja do 30 czerwca 2012 r. wśród 100 pacjentów leczonych chirurgicznie na Oddziale Chirurgii Ogólnej, Naczyniowej i Transplantacyjnej Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego im. A. Mielęckiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Do przeprowadzenia sondażu wykorzystano kwestionariusz ankiety zawierający 25 pytań o charakterze zamkniętym i otwartym, podzielonych na 5 grup. Przeprowadzono wywiad, badania i ankiety na podstawie przyjętego schematu obowiązującego przy przyjęciu do szpitala w izbie przyjęć. Poszczególne grupy pytań dotyczyły danych społeczno-demograficznych, stanu zdrowia, uzależnienia nikotynowego, wiedzy na temat piramidy zdrowego odżywiania oraz prowadzenia regularnego trybu odżywiania i miały charakter rozszerzonego wywiadu żywieniowego.
Z analizy danych w zakresie dotyczącym danych społeczno-demograficznych wynika, że wiek respondentów zawierał się w przedziale 21–78 lat dla kobiet oraz
28–85 lat dla mężczyzn. Średnia wieku ankietowanych wynosiła 56,4 roku (dla kobiet 54 lata, dla mężczyzn 58,7 roku). Najliczniejszą grupę wiekową stanowiły pacjentki w wieku 51–70 lat. Ta grupa wiekowa stanowiła 58% wszystkich ankietowanych. Najmniej liczne były grupy pacjentów do 40 lat i najstarszych, mających 81–90 lat, które łącznie obejmowały jedynie 6% ankietowanych. Na 100% ankietowanych respondentek 89% zamieszkiwało w mieście, a pozostała część na wsi. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby z wykształceniem średnim (36%). Wykształcenie zawodowe miało 25% ankietowanych, podstawowe 20%, wyższe 17%. Studenci stanowili 2% badanej grupy. Aktywnych zawodowo było 25% respondentów, 46% stanowili emeryci, 23% rencistki, 2% osoby uczące się, a 4% niepracujące.Wyniki
Z analizy materiału wynika, że najczęstszym rozpoznaniem kwalifikującym do zabiegu chirurgicznego był tętniak rozwarstwiający aorty (tab. 1.).
Do najczęstszych współistniejących zdiagnozowanych chorób należały:
• nadciśnienie tętnicze (45 osób),
• choroby układu krążenia (40 osób),
• choroby przewodu pokarmowego (28 osób),
• choroby reumatyczne (15 osób),
• choroby neurologiczne (13 osób),
• cukrzyca (typu 1 – 3 osoby, typu 2 – 9 osób, łącznie 12 osób),
• choroby laryngologiczne (11 osób),
• choroby dermatologiczne (7 osób),
• choroby hematologiczne (7 osób),
• choroby ginekologiczne (4 osoby),
• choroba psychiczna (1 osoba).
Przed zabiegiem chirurgicznym obliczono ryzyko niedożywienia na podstawie sumy w skali MUST: wskaźnik masy ciała (body mass index – BMI), utrata masy ciała w ciągu ostatnich 3–6 miesięcy, nieprzyjmowanie pożywienia > 5 dni.
Suma punktów uzyskanych w skali MUST wskazuje na jeden z 3 stopni ryzyka wystąpienia niedożywienia. Wśród wszystkich badanych pacjentów stwierdzono niedożywienie:
• niskie – 81 osób,
• średnie – 7 osób,
• duże – 12 osób.
Przed przyjęciem do szpitala u 12% badanych wystąpił spadek masy ciała wynoszący 5–20 kg w ciągu 6 miesięcy, a u 2% pacjentów stwierdzono redukcję masy ciała o 6 i 45 kg w okresie 7–12 miesięcy. W przypadku BMI największy odsetek pacjentów (86%) stanowiły osoby, które otrzymały 0 pkt, 10 osób – 1 pkt, 4 osoby –
2 pkt, w przypadku 67% badanych stwierdzono nadwagę.
Najczęściej respondenci ocenili swój stan zdrowia zadowalająco (48%), jako zły określiło go 31%, dobry – 17%, a 2% nie odpowiedziało na to pytanie. Na czas pobytu w szpitalu w celu leczenia operacyjnego tylko 12% badanych zaprzestało palenia papierosów, mimo występujących problemów zdrowotnych 34% nie podjęło takiej decyzji (grupa wiekowa 51–70 lat). Wśród ankietowanych 30% pacjentów uważa, że palenie papierosów ma bezpośredni związek z chorobą i stresem.
Analiza przeprowadzonych badań dotyczących poziomu wiedzy respondentów na temat nawyków żywieniowych wykazała, że większość (75%) odżywia się w sposób regularny. Z kolei 80% ankietowanych spożywa regularnie posiłki, w tym codziennie śniadanie, 82% obiad i 73% kolację. Piramidę zdrowego odżywiania zna 36% badanych z wykształceniem średnim, 25% z zawodowym, 20% z podstawowym, 17% z wyższym i 2% studentów. Biorąc pod uwagę aktywność zawodową, największą
grupę znającą piramidę zdrowego odżywiania stanowili emeryci (29%) i renciści (10%). Niezależnie od wieku, wykształcenia i aktywności zawodowej najwyższy poziom respondentów (93%) codziennie spożywa pieczywo, raz w tygodniu ryby (62%), a raz w miesiącu (18%) kaszę, z napojów – wodę mineralną (codziennie) (tab. 2.). Analiza wyników wykazała, że większość pacjentów (85%) ma zdiagnozowaną chorobę układu krążenia, w której m.in. oprócz regularnego zażywania leków, wykonywania badań diagnostycznych i kontrolnych wizyt lekarskich, bardzo ważne jest prawidłowe odżywianie oraz znajomość piramidy zdrowego żywienia.Dyskusja
W większości przypadków przy wyborze codziennej diety nie zwracano uwagi na zawartość energetyczną produktów żywnościowych. Wybór żywności był zdecydowanie uwarunkowany możliwościami finansowymi. Badana grupa miała niższy status ekonomiczny.
Badania prowadzone pod egidą WHO pozwoliły na zidentyfikowanie 14 potencjalnych czynników ryzyka rozwoju chorób przewlekłych związanych z żywieniem [5, 24]. Wśród nich autorzy wymieniają: wysoką podaż energii, napoje wysokoenergetyczne, tłuszcze nasycone, cholesterol i diety. Badania przedstawione w niniejszej pracy, podobnie jak badania Drewnowskiego [5], a także innych autorów, wskazują, że przez konsumentów preferowane są produkty o gorszych parametrach zdrowotnych i niższej cenie [4]. Diety sprzyjające przyborowi masy ciała są znacznie tańsze od diet rekomendowanych, zgodnych z zasadami zdrowego żywienia. Fakt ten powinny uwzględniać wszelkie programy ukierunkowane na profilaktykę przewlekłych chorób cywilizacyjnych [5].
W walce z otyłością, złymi nawykami żywienia i brakiem aktywności fizycznej ważną rolę mogą odegrać programy edukacyjne na temat prawidłowych zasad zdrowego żywienia, skierowane do dzieci, szkół i rodziców [25].
Należy pamiętać, że dobrą formą edukacji prozdrowotnej w jednostkach opieki zdrowotnej (szpitalach, przychodniach i innych) są kąciki promocji zdrowia, w których znajdują się czasopisma i specjalistyczne materiały medyczne poruszające tematykę zdrowego trybu życia i właściwej profilaktyki zdrowotnej. Ponadto ważna jest możliwość kontaktu z personelem medycznym w postaci indywidualnych konsultacji. Przed pielęgniarkami stoi nowe zadanie, być może jedno z ważniejszych – promocja na rzecz zdrowia [25].
Zachowania zdrowotne kształtują się podczas długiego procesu socjalizacji już od dzieciństwa pod wpływem różnorodnych czynników. Są one zmieniane, ulepszane i modyfikowane w ciągu całego życia, a więc w toku oddziaływań środowiskowych, kulturowych, społecznych, politycznych i edukacyjnych [27]. Mogą mieć swoje źródło również w sferze socjoekonomicznej, jak również psychologicznej [28]. Różnice kulturowe i specyficzny dla regionu zamieszkania sposób żywienia także wpływają na kształtowanie preferencji pokarmowych [29].
Żywienie jest potężną gałęzią gospodarki, dlatego tyle w tym problemie polityki i ścierania się rozmaitych nacisków, a nawet ideologii [25].
W 2003 r. Komitet Ministrów Rady Europy przyjął specjalną rezolucję w sprawie żywności i żywienia w szpitalach. W tym dokumencie Komitet zwraca uwagę, że dostęp do bezpiecznej, zdrowej i urozmaiconej żywności jest podstawowym prawem człowieka [30].
Pacjenci stają się coraz bardziej roszczeniowi, a tym samym coraz częściej zwracają uwagę na wyżywienie w warunkach szpitalnych jako istotny składnik procesu leczenia. Chorzy, którzy byli już hospitalizowani, są bardziej kompetentni i wymagający w precyzowaniu swoich oczekiwań.
Respondenci (89%) uważają, że ze względu na swoje upodobania kulinarne powinni mieć wpływ na możliwość wyboru diety oraz dopłat do lepszego standardu żywieniowego po uprzedniej konsultacji z dietetykiem oddziałowym, a 11% nie widzi potrzeby wprowadzenia zmian. Spośród badanych 89% uważa, że na oddziałach szpitalnych powinien być zatrudniony dietetyk. Zdecydowana większość (98%) ankietowanych oceniła otrzymywane posiłki szpitalne jako urozmaicone, ciepłe, podawane estetycznie i w wystarczającej ilości. Respondenci sugerowali wprowadzenie w jadłospisach szpitalnych następujących zmian:
• podawanie codziennie jarzyn i owoców,
• możliwość wyboru między ziemniakami, kaszą i ryżem,
• wprowadzenie żywności ekologicznej.Wnioski
1. Niezależnie od wieku, wykształcenia i aktywności zawodowej poziom wiedzy ankietowanych na temat prowadzenia zdrowego stylu życia jest podobny.
2. Niemal połowa respondentów nie zna piramidy zdrowego odżywiania.Piśmiennictwo
1. Herpolińska-Janik J. Czy edukacja żywieniowa jest potrzebna. Pielęgniarka i Położna 2003; 4: 19-21.
2. Jarosz M, Respondek W, Rychlik E. Choroby związane z nadwagą i otyłością jako przyczyna hospitalizacji. Żywienie Człowieka i Metabolizmu 2007; 34: 926-929.
3. Drewnowski A, Darmon N. The economics of obesity: dietary energy density and energy cost. Am J Clin Nutr 2005; 82 (1 Suppl): 265S-273S.
4. Drewnowski A, Darmon N. Food choices and diet costs: an economic analysis. J Nutr 2005; 135: 900-904.
5. Dardzińska JA, Bogdańska S, Łysiak-Szydłowska W, Małgorzewicz S. Ekonomia zachowania prawidłowej masy ciała. Post Żyw Klin 2012; 4: 24-27.
6. Pertkiewicz M. Niedożywienie i jego następstwa. Post Żyw Klin 2008; 2: 4-8.
7. Woźniak I. Niedożywienie chorych leczonych chirurgicznie. Magazyn Pielęgniarki i Położnej 2007; 10: 9-10.
8. Pertkiewicz M. Niedożywienie i jego następstwa. Post Żyw Klin 2008; 2: 5.
9. Szczygieł B. Ocena stanu odżywienia. Leczenie żywieniowe w praktyce. Materiały firmy Nutricia Polska Sp. z o.o., kwiecień 2003.
10. Pawłowski W. Żywienie dojelitowe w okresie okołooperacyjnym. Leczenie żywieniowe w praktyce. Materiały firmy Nutricia Polska Sp. z o.o., kwiecień 2003.
11. Demling RH, De Santini L. Protein-Energy Malnutrition, and the Nonhealing Cutaneous Wound. BTG Pharmaceuticals, New York 2003; 1-48.
12. Karwowska K. Wpływ niedożywienia na gojenie się ran. W: Leczenie ran trudno gojących się. Oszkinis G, Gabriel M, Pukacki F, Majewski W (red.). Blackhorse Publishing, Warszawa 2006; 69-86.
13. Benson DW, Fischer JE. Nutritional management. In: Handbook of Critical Care. Berk JL, Sampliner JE (eds.). Little, Brown and Company, Boston 1990; 573-617.
14. Villet S, Chiolero RL, Bollmann MD, et al. Negative impact of hypocaloric feeding and energy balance on clinical outcome in ICU patients. Clin Nutr 2005; 24: 502-509.
15. Maciejewski D, Kłęk S, Handzlik P, Kübler A. Żywienie pozajelitowe dorosłych w oddziałach intensywnej terapii – polskie rekomendacje. Sepsis 2012; 5 (supl. 1): S1-S12.
16. Irvin TT, Goligher JC. Aetiology of disruption of intestinal anastomoses. Br J Surg 1973; 60: 461-464.
17. Ruberg RL. Role of nutrition in wound healing. Surg Clin North Am 1984; 64: 705-714.
18. Haydock DA, Flint MH, Hyde KF, et al. The efficacy of subcutaneous goretex implants in monitoring wound healing response in experimental protein deficiency. Connect Tissue Res 1988; 17: 159-169.
19. Haydock DA, Hill GL. Impaired wound healing in patients with varying degrees of malnutrition. JPEN J Parenter Enteral Nutr 1986; 10: 550-554.
20. Pollack SV. Wound healing: a review. III. Nutritional factors affecting wound healing. J Dermatol Surg Oncol 1979; 5: 615-619.
21. Mora RJ. Malnutrition: organic and functional consequences. World J Surg 1999; 23: 530-535.
22. Ciesielski L. Patofizjologiczne podstawy żywienia dojelitowego. Pol Przegl Chir 1999; 71: 413-423.
23. Szawłowski AW, Szmidt J. Zasady diagnostyki i chirurgicznego leczenia nowotworów w Polsce. Fundacja – Polski Przegląd Chirurgiczny. Warszawa 2003; 29-30.
24. Micha R, Kalantarian S, Wirojratana P, et al. Estimating the global and regional burden of suboptimal nutrition on chronic disease: methods and inputs to the analysis. Eur J Clin Nutr 2012; 66: 119-129.
25. Lenard B. Epidemia otyłości. Magazyn Pielęgniarki i Położnej 2008; 9: 26-27.
26. Wojciechowska M, Suda K. Promocja zdrowego stylu życia nie tylko zadaniem zawodowym pielęgniarki, ale także odpowiedzią na współczesne zagrożenia zdrowia. Problem Pielęgniarstwa 2008; 16: 60-65.
27. Wrońska I, Kurowska K. Przewlekła choroba a zmiana zachowań zdrowotnych. Pielęgniarstwo XXI Wieku 2005; 1: 37-42.
28. Łyszkowska M. Niedożywienie. Post Żyw Klin 2011; 1: 20-23.
29. Hartman M, Deja G, Klimacka-Nawrot E i wsp. Odbiór smaku słonego, słodkiego i umami przez preferencje pokarmowe dzieci z cukrzycą typu 1 – doniesienie wstępne. Ann Acad Med Silesiensis 2012; 66: 7-16.
30. Wróbel P. Leczenie żywieniowe. Rynek Zdrowia 2008; lipiec – sierpień: 20-21.
