Wiedza personelu pielęgniarskiego na temat ran przewlekłych i metod ich leczenia

Wstęp

Rany przewlekłe definiuje się jako rany, które nie przechodzą przez fazy gojenia w sposób uporządkowany i terminowy. Często proces zatrzymuje się w zapalnej fazie gojenia [1]. Rany przewlekłe trudno gojące się stanowią duże obciążenie dla pacjentów dotkniętych chorobą, dla systemów opieki zdrowotnej i społeczeństwa, ponieważ są przyczyną obniżenia jakości życia chorych i niejednokrotnie prowadzą do amputacji kończyn, a nawet przedwczesnych zgonów [2, 3]. Z przeglądu systematycznego Martinengo i wsp. (2019) wynika, że rany przewlekłe o mieszanej etiologii występują u 2,21 na 1000 osób, a częstość występowania przewlekłych owrzodzeń nóg została oszacowana na 1,51 na 1000 osób [3]. W krajach rozwiniętych 1–2% populacji doświadcza ran przewlekłych [2]. Najbardziej narażone na ich występowanie są osoby w wieku podeszłym, ponieważ wskutek procesu starzenia się organizmu dochodzi do upośledzenia procesu gojenia się ran [4].
Rany przewlekłe bardzo często przyjmują nazwę owrzodzeń bądź ran trudno gojących się. Ranę przewlekłą możemy zidentyfikować, kiedy nie wykazuje ona predyspozycji do gojenia się przez ponad 6 tygodni.
Literatura naukowa wyróżnia kilka kryteriów czasowych gojenia się ran. Podaje się także, iż okres gojenia może wynosić powyżej 8 tygodni. Okresem uznanym przez Narodowy Fundusz Zdrowia jako uprawniający do przepisywania pacjentowi recepty na refundowane opatrunki specjalistyczne jest czas gojenia się rany przez minimum 6 tygodni. Owrzodzenia przewlekłe mają bardzo zróżnicowaną etiologię. Blisko 90% przewlekłych owrzodzeń zalicza się do jednej z trzech grup:
odleżyn,
owrzodzeń kończyn dolnych (żylnych i tętniczych),
owrzodzeń w przebiegu cukrzycy [5].
Leczenie ran przewlekłych jest trudne i należy zastosować metodę holistyczną. Według Ustawy o działalności leczniczej świadczenie zdrowotne, jakim jest leczenie ran może być realizowane przez personel pielęgniarski. Pielęgniarka może leczyć rany trudno gojące się na zlecenie lekarskie lub samodzielnie [6]. Samodzielność pielęgniarki w prowadzeniu procesu leczenia ran przewlekłych uwarunkowana jest zdobyciem określonych kwalifikacji. Według Rozporządzenia Ministra Zdrowia z 2017 r. pielęgniarka jest uprawniona do wykonywania samodzielnie bez zlecenia lekarskiego świadczeń leczniczych obejmujących dobór sposobów leczenia ran, jeżeli ukończyła kurs specjalistyczny lub kurs kwalifikacyjny, lub posiada tytuł specjalisty w dziedzinie pielęgniarstwa, jeżeli program kursu lub specjalizacji obejmowały treści kształcenia z tego zakresu, lub posiada tytuł magistra pielęgniarstwa [7]. Pielęgniarka zajmująca się pacjentem z raną przewlekłą musi posiadać umiejętności praktyczne, kompetencje oraz przede wszystkim wiedzę w tej dziedzinie. Pielęgniarka, która ma profesjonalną wiedzę na temat ran przewlekłych i metod ich leczenia pełni bardzo ważną rolę zarówno na poziomie profilaktyki, jak i leczenia ran trudno gojących się oraz w procesie edukacji pacjentów cierpiących z powodu ran przewlekłych [8–10].
W nawiązaniu do powyższego uznano, że bardzo ważne jest zbadanie poziomu przygotowania personelu pielęgniarskiego do opieki nad pacjentami z ranami przewlekłymi. Niniejsze badanie jest w szczególności próbą ustalenia, czy personel posiada odpowiedni poziom wiedzy na temat ran przewlekłych oraz metod ich leczenia oraz jakie czynniki warunkują poziom tej wiedzy?

Cel pracy

Głównym celem badań było ustalenie poziomu wiedzy personelu pielęgniarskiego na temat ran przewlekłych i metod ich leczenia oraz czynników determinujących poziom tej wiedzy.

Materiał i metody

Projekt badania i wymagania etyczne
Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego techniką ankietowania. Badanie zostało przeprowadzone online za pomocą ankiety z wykorzystaniem Formularza Google. Respondenci wypełniali ankietę od listopada 2020 r. do stycznia 2021 r., następnie wygenerowano raport w programie Microsoft Excel, który poddano analizie statystycznej. Kryteriami włączenia do badania były: wykonywanie zawodu pielęgniarki/pielęgniarza, wyrażenie zgody na badanie. Z badania były wyłączane osoby niespełniające powyższych kryteriów. Każdy respondent był poinformowany o celu badania, a także musiał potwierdził, że wyraził świadomą zgodę na udział w badaniu. Respondent miał prawo w każdej chwili zrezygnować z badania. Na prowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej funkcjonującej przy Wyższej Szkole Medycznej w Legnicy o numerze 4/2021.

Narzędzie badawcze
Jako narzędzie badawcze zastosowano autorski kwestionariusz ankiety jednokrotnego wyboru składający się z 32 pytań, który podzielono na trzy części:
metryczkę,
pytania dotyczące wiedzy na temat ran przewlekłych,
pytania dotyczące wiedzy na temat leczenia ran przewlekłych.
Na podstawie odpowiedzi na pytania 11–20 zweryfikowano poziom wiedzy pielęgniarek/pielęgniarzy na temat ran przewlekłych. Pytano m.in.: czym jest rana przewlekła, czym jest owrzodzenie żylne, o stopę cukrzycową, skale dotyczące oceny rany odleżynowej, fazy gojenia ran, kwalifikację WAR (ang. wounds at risk), czym jest biofilm, o symptomy infekcji ran przewlekłych i cechy idealnego opatrunku. Odpowiedzi na pytania 21–32 pomogły zweryfikować poziom wiedzy ankietowanych na temat leczenia ran, w tym: strategii postępowania w leczeniu ran przewlekłych, czym są antyseptyki, preparaty do odkażania ran, czy dozwolone jest miejscowe stosowanie antybiotyku w leczeniu ran. Pytano także o preparaty, których nie można łączyć w leczeniu ran, o stosowanie opatrunków, zmianę opatrunku w terapii podciśnieniowej (ang. negative pressure wound therapy – NPWT), postępowanie przed kompresjoterapią, odpowiednie dobowe zapotrzebowanie kaloryczne i białkowe pacjenta zmagającego się z raną przewlekłą.
Wiedzę badanych na temat ran przewlekłych i metod ich leczenia określono na podstawie odpowiedzi na pytania 12–32. Za każdą poprawną odpowiedź na pytanie jednokrotnego wyboru przyznawano 1 pkt, a za odpowiedź błędną 0 pkt. Maksymalnie można było uzyskać 21 pkt. Do oceny poziomu wiedzy wykorzystano skalę szkolną tzn. 0–10 pkt (0–50% możliwych do zdobycia) – oznaczało wiedzę niedostateczną, 11–15 pkt (50–75% możliwych do zdobycia) – wiedzę dostateczną, 16–18 pkt (75–90% możliwych do zdobycia) – wiedzę dobrą, 19–21 pkt (90–100% możliwych do zdobycia) – wiedzę bardzo dobrą.

Analizy statystyczne
Dla zmiennych ilościowych obliczano średnią, odchylenie standardowe, medianę oraz kwartyle. Analizę zmiennych jakościowych przeprowadzono, wyliczając liczbę i procent wystąpień każdej z wartości. W celu zestawiania wartości zmiennych ilościowych w dwóch grupach użyto testu U Manna-Whitneya. Porównanie wartości zmiennych ilościowych w trzech i więcej grupach wykonano za pomocą testu Kruskala-Wallisa. Po wykryciu istotnych statystycznie różnic, przeprowadzono analizę post hoc testem Dunna w celu określenia różniących się istotnie statystycznie grup. Współczynnik korelacji Spearmana posłużył do przeanalizowania korelacji między zmiennymi ilościowymi.
W analizie założono poziom istotności 0,05. Wszystkie wartości poniżej interpretowano jako świadczące o istotnych zależnościach. Do analizy wykorzystano program R, wersję 4.0.4.

Wyniki

Charakterystyka badanej grupy
Zbadano 145 członków personelu pielęgniarskiego, większość stanowiły pielęgniarki (98,62%; 143). Mediana wieku badanych wynosiła 31 lat (Q1–Q3; 25–45 lat), natomiast mediana stażu pracy w zawodzie – 3 lata (Q1–Q3; 1,5–21 lat). Większość badanej grupy stanowiły osoby z wykształceniem wyższym licencjackim (73,79%; 107) i tytułem magistra (24,14%; 35). Miejsce pracy ankietowanych było różnorodne, najczęściej wskazywano oddział zabiegowy (26,21%; 38) i oddział zachowawczy (19,31%; 28). Duża grupa ankietowanych nie posiadała specjalizacji (66,90%; 97), kursów kwalifikacyjnych (60,69%; 88), a także kursów specjalistycznych (48,28%; 70). Warto zwrócić uwagę, że 27 osób posiadało kurs specjalistyczny z leczenia ran (18,62%) (tab. 1).

Wiedza badanych na temat ran przewlekłych i metod ich leczenia
Spośród 145 uczestników ankiety 78 (53,79%) osób miało wiedzę niedostateczną, 59 (40,69%) wiedzę dostateczną, 4 (2,76%) ankietowanych wiedzę dobrą a pozostałych 4 (2,76%) – bardzo dobrą. Duża część respondentów spotykała się w pracy zawodowej z ranami przewlekłymi – odpowiedź „bardzo często” wskazały 33 (22,76%) osoby, a „często” 35 (24,14%) badanych. Jeśli chodzi o samoocenę wiedzy na temat ran i ich metod leczenia – zaledwie 3 osoby oceniły ją „bardzo dobrze”, 46 (31,72%) osób wskazało, że ocenia ją „dobrze”, a 76 osób wybrało odpowiedź „ani dobrze, ani źle – trudno powiedzieć”.
Prawidłową odpowiedź na pytanie o czas utrzymywania się uszkodzenia skóry w odniesieniu do ran przewlekłych udzieliło 76 (52,41%) osób. W pytaniu 12. ankiety zapytano respondentów o rozpoznanie rany przewlekłej – aż 100 (68,97%) osób prawidłowo wskazało, że opisano „owrzodzenie żylne”. Prawidłową lokalizację owrzodzenia stopy cukrzycowej u chorych na cukrzycę, tj. „poniżej kostki”, wskazało aż 112 (77,24%) osób. Zaledwie 30 (20,69%) badanych znało klasyfikację służącą do oceny rany odleżynowej. Prawidłową kolejność układu faz gojenia ran przewlekłych wskazało 55 (37,93%) osób. Aż 119 (82,07%) badanych prawidłowo odpowiedziało na pytanie – czym jest biofilm. Zaledwie 45 respondentów (31,03%) zna prawidłową nazwę klasyfikacji ran na niezakażone, zakażone oraz zagrożone infekcją. Ponad połowa ankietowanych, tj. 73 (50,34%) osoby, wiedzą, że zaburzenie procesu gojenia rany jest dodatkowym symptomem infekcji ran przewlekłych. Aż 108 (74,48%) respondentów miało świadomość, że cechą idealnego opatrunku jest utrzymanie wilgoci w ranie (tab. 2).
Odpowiedni schemat postępowania w leczeniu ran przewlekłych znała ponad połowa ankietowanych, tj. 82 (56,55%) osoby. Grupa 74 (51,03%) badanych potrafiła wskazać, że antyseptyki są lekami odkażającymi, stosowanymi do leczenia powierzchniowego ran. Zaledwie 55 (37,93%) ankietowanych wiedziało, że Microdacyn jest odpowiednim preparatem do oczyszczania i odkażania ran głębokich, przewlekłych, ścięgien, kości i wyeksponowanych elementów układu nerwowego. Blisko połowa respondentów – 67 (46,21%), była świadoma, że substancjami antyseptycznymi niezalecanymi do leczenia ran przewlekłych ze względu na wysoką cytotoksyczność są roztwór Rivanolu i chlorheksydyna. Tylko 40 (27,59%) osób wiedziało, że nie należy stosować miejscowo antybiotyku w leczeniu ran przewlekłych objętych zakażeniem. Aż 86 (59,31%) badanych prawidłowo wskazało preparaty, których nie należy łączyć w leczeniu ran przewlekłych (tab. 3).
Zaledwie 36 (24,83%) osób miało świadomość, że opatrunku hydrokoloidowego nie należy stosować w ranie z cechami infekcji. Tylko 38 (26,21%) respondentów wiedziało, jak długo można utrzymać na ranie przeciwdrobnoustrojowy opatrunek z jonami srebra. Aż 95 (65,52%) osób wiedziało, że superabsorbenty są opatrunkami wyróżniającymi się właściwościami pochłaniającymi wysięk. Blisko połowa badanych – 68 (46,90%), miała świadomość, jak często w stosowaniu NPWT w leczeniu ran zaleca się zmianę opatrunku. O tym że ocena wskaźnika kostka-ramię wymagana jest przy zastosowaniu kompresjoterapii leczniczej w przebiegu owrzodzeń żylnych wiedziały 52 (35,86%) osoby. Ponad połowa ankietowanych (80; 55,17%) znała zgodne z zaleceniami zapotrzebowanie dobowe na kalorie i białko dla pacjentów zmagających się z raną przewlekłą (tab. 4).
Zmienne takie jak wykształcenie (p = 0,101), rodzaj specjalizacji (p = 0,158), miejsce pracy na bloku operacyjnym (p = 0,683), na oddziale intensywnej terapii (p = 0,548), na oddziale zabiegowym (p = 0,239), na oddziale zachowawczym (p = 0,890) czy też w POZ (p = 0,890) nie różnicowały badanych pod względem poziomu wiedzy na temat ran przewlekłych i metod ich leczenia. Zaobserwowano, że wraz ze stażem pracy wzrastał poziom wiedzy badanych (p = 0,032). Poziom wiedzy był istotnie wyższy u osób po kursie leczenia ran niż u osób, które ukończyły inne kursy specjalistyczne lub też nie ukończyły żadnego kursu specjalistycznego (p = 0,003) (tab. 5).

Dyskusja

Pielęgniarki i pielęgniarze wykonują samodzielny zawód i mają coraz wyższe kompetencje, także w dziedzinie leczenia ran trudno gojących się. Znajomość nowoczesnych metod leczenia ran i aktualnych rekomendacji w leczeniu ran nie tylko korzystnie wpływa na proces gojenia, ale także na mniejsze koszty leczenia. Jak wynika z badań własnych, wiedza ponad połowy badanego personelu pielęgniarskiego na temat ran przewlekłych i metod ich leczenia była niedostateczna. Wiedzę bardzo dobrą lub dobrą miało jedynie 5,52% (n = 8). Aż 40,69% wykazywało jedynie dostateczny poziom wiedzy. Pokazaliśmy, że staż pracy w zawodzie pielęgniarki/pielęgniarza oraz ukończenie kursu specjalistycznego w zakresie leczenia ran miały istotny wpływ na poziom wiedzy w badanej grupie.
Temat wiedzy personelu pielęgniarskiego i studentów pielęgniarstwa z zakresu ran przewlekłych i metod ich leczenia jest przedmiotem wielu badań zarówno w Polsce, jak i na świecie [11–18]. Michalska i wsp. (2020) przeprowadzili badania dotyczące wiedzy pielęgniarek opieki długoterminowej oraz pracujących w domach opieki społecznej w zakresie stosowania opatrunków w leczeniu odleżyn. W tym badaniu 50% miało dostateczny poziom wiedzy na temat stosowania opatrunków w leczeniu odleżyn, 30% ankietowanych posiadało niedostateczny poziom wiedzy, natomiast 20% badanych wykazywało się dobrym poziomem wiedzy. Autorki dowiodły, że ukończenie kursu specjalistycznego w zakresie leczenia ran nie przyniosło istotnego wpływu na poziom wiedzy pielęgniarek w tej dziedzinie [11]. Wyniki badań własnych pokazały, że pielęgniarki po kursie leczenia ran miały większą wiedzę w tym aspekcie. W opisywanym artykule zbadano zależność pomiędzy poziomem wiedzy pielęgniarek a ich stażem pracy. Udowodniono, że pielęgniarki z dłuższą praktyką zawodową charakteryzowały się wyższym poziomem wiedzy, co koresponduje z badaniami własnymi. W wyżej opisanych badaniach zwrócono uwagę na fakt, że pielęgniarki pracujące w zakładach opiekuńczo-leczniczych charakteryzowały się wyższym stopniem wiedzy od pielęgniarek pracujących w innych placówkach opieki długoterminowej [11]. Z kolei badania własne pokazały, że miejsce pracy personelu pielęgniarskiego nie wpływa na ich stan wiedzy o leczeniu ran przewlekłych.
Walewska i wsp. (2017) analizowali wiedzę pielęgniarek krakowskich szpitali na temat gojenia i leczenia ran. W tym badaniu 67,8% ankietowanych charakteryzowało się wiedzą na umiarkowanym poziomie, a autorki uznały, że poziom ich wiedzy w aspekcie gojenia i leczenia ran jest wystarczający. Badacze wnioskowali, że kształcenie podyplomowe nie miało wpływu na poziom wiedzy personelu pielęgniarskiego na temat gojenia i leczenia ran oraz że większość pielęgniarek wyróżniało się umiejętnością doboru prawidłowego opatrunku do stanu rany. W badaniach własnych w pytaniu dotyczącym wskazania opatrunku, który nie jest odpowiedni do zastosowania w ranie z cechami infekcji, tylko 24,83% personelu pielęgniarskiego wybrało opatrunek hydrokoloidowy, natomiast 65,52% ankietowanych odpowiedziała prawidłowo na pytanie, jaki opatrunek charakteryzuje się właściwościami pochłaniającymi wysięk [12].
Danielewicz i wsp. (2020) przeprowadzili badania wśród pielęgniarek (n = 25) oddziału intensywnej terapii pediatrycznej. W tym badaniu wszystkie pielęgniarki prawidłowo odpowiedziały na pytanie dotyczące skali oceny ryzyka powstania odleżyn. Z kolei w badaniu własnym tylko jedna piąta ankietowanych znała prawidłową odpowiedź na to pytanie. Tak dużą rozbieżność między wynikami obu analizowanych badań można tłumaczyć różnicą w liczebności badanych grup (n = 25 vs. n = 145). Autorzy zapytali także o czas, na jaki można pozostawić na ranie opatrunek z jonami srebra – tu tylko 24% pielęgniarek wskazało prawidłową odpowiedź. Taki rezultat koresponduje z wynikami badań własnych, w których prawidłowej odpowiedzi udzieliło 26,21% ankietowanych. Autorzy zwrócili uwagę na fakt, że wiedza pielęgniarek była ugruntowana, ale powinna zostać zaktualizowana. Ponadto uważają za obowiązkowe wprowadzenie szkoleń w miejscu pracy w dziedzinie leczenia ran odleżynowych [13]. Bazaliński i wsp. (2017) także przeprowadzili badanie dotyczące oceny wiedzy pielęgniarek (n = 400) w zakresie profilaktyki i leczenia odleżyn z uwzględnieniem ich kwalifikacji. Dowiedli oni, że poziom wiedzy badanego personelu był niezadowalający w zestawieniu z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran (PTLR), a ukończenie przez personel pielęgniarski kursu specjalistycznego leczenia ran w dużym stopniu rzutowało na stan wiedzy badanych [14].
Nieco odmienne stanowisko w kwestii czynników determinujących poziom wiedzy pielęgniarek w opisywanym temacie prezentują Zarchi i wsp. (2014), którzy zbadali 136 duńskich pielęgniarek. W opisywanym badaniu 64 pielęgniarki pracowały w placówkach opiekuńczych, 57 na oddziałach szpitalnych, a 15 w poradni zajmującej się leczeniem ran. Wyniki pokazały, że najwyższym poziomem wiedzy wyróżniał się personel pielęgniarski pracujący w poradni leczenia ran, na miejscu drugim uplasował się personel pracujący w placówkach opiekuńczych, a na końcu pracujący na oddziałach szpitalnych. Wyniki badań własnych pokazały, że miejsce pracy nie wpływało na stan wiedzy personelu pielęgniarskiego na temat ran przewlekłych i metod ich leczenia. Autorzy wnioskowali, że istotny wpływ na poziom wiedzy pielęgniarek w badanym temacie ma miejsce pracy, a udział w programach edukacyjnych nie podnosi wystarczająco wiedzy w dziedzinie leczenia ran [15].
Praca autorstwa Goudy-Egger i wsp. (2018) opisuje badania, których celem było ustalenie, czy wiedza pielęgniarek ma temat leczenia ran przewlekłych będzie się różnić po uczestnictwie w warsztatach edukacyjnych. Program warsztatów wykorzystywał praktyczną wiedzę kliniczną potwierdzoną dowodami w leczeniu ran przewlekłych. W omawianym badaniu wzięło udział 31 pielęgniarek ze Stanów Zjednoczonych. Autorzy udowodnili, że wiedza pielęgniarek w aspekcie leczenia ran przewlekłych była wyższa po odbyciu przez nie warsztatów edukacyjnych. Spora część pielęgniarek przed przystąpieniem do warsztatów była zdania, że nie posiada odpowiedniego przygotowania do opieki nad pacjentem zmagającym się z raną przewlekłą i przekazywała swoich pacjentów do specjalistów w dziedzinie leczenia ran. Autorzy ci wnioskowali, że istnieje potrzeba kontynuowania kształcenia w zakresie ran przewlekłych [16].
Do podobnych wniosków doszli Kielo i wsp. (2019), którzy zbadali wiedzę 194 studentów pielęgniarstwa będących na ostatnim etapie kształcenia. Przedmiotem ich badania była wiedza na temat ran i opinia odnośnie do zdobytej podczas procesu edukacji wiedzy na temat ran. Studenci udzieli poprawnych odpowiedzi na 46% pytań. Autorzy dowodzą, że studenci, którzy na etapie edukacji uczestniczyli w większej ilości zajęć praktycznych, zdobyli wyższe wyniki w teście wiedzy na temat ran. Studenci dobrze oceniali zdobytą wiedzę na tym etapie kształcenia. Wyniki badań opisanych w tym artykule pokazują, że istnieje potrzeba kształcenia w dziedzinie ran, szczególnie w aspekcie praktycznym [17].
Kielo-Viljamaa i wsp. (2021) opisali badania absolwentów pielęgniarstwa i profesjonalnych pielęgniarek w Finlandii dotyczące oceny kompetencji teoretycznych i praktycznych w zakresie leczenia ran przewlekłych. Badacze wykazali, że istotnie wyższy poziom wiedzy posiadały pielęgniarki dyplomowane, zwłaszcza w takich aspektach wiedzy jak: pielęgnacja owrzodzenia żylnego, zapobieganie owrzodzeniu tętniczemu, opieka w zespole stopy cukrzycowej, zasady aseptyki, oczyszczanie ran, zastosowanie i dobór opatrunków oraz ocenie odżywiania. Absolwenci pielęgniarstwa dobrze odpowiadali na pytania dotyczące zakażenia rany oraz niewydolności żylnej, nie potrafili odpowiedzieć na pytania dotyczące oceny bólu oraz trudności sprawiało im pytanie dotyczące profilaktyki przeciwodleżynowej. Reasumując, kompetencje zarówno teoretyczne, jak i praktyczne w dziedzinie ran przewlekłych są wyższe u profesjonalistów niż absolwentów. W badaniach własnych uzyskano podobne wyniki, osoby pracujące w zawodzie powyżej 5 lat charakteryzowały się lepszą wiedzą na temat ran przewlekłych i metod ich leczenia niż pielęgniarki o mniejszym niż 5-letni stażu pracy w zawodzie [18].

Wnioski

Wiedza ponad połowy personelu pielęgniarskiego na temat ran przewlekłych i metod ich leczenia była na poziomie niewystarczającym. Staż pracy w zawodzie pielęgniarki/pielęgniarza oraz ukończenie kursu specjalistycznego w zakresie leczenia ran miały istotnie korzystny wpływ na poziom wiedzy w badanej grupie.
Mimo że absolwenci studiów na poziomie magisterskim mają w programie przedmiot dotyczący ran i sposobów ich leczenia, deficyt wiedzy był równie wysoki, jak u osób z niższym wykształceniem. Zasadne wydaje się zwiększenie liczby godzin dydaktycznych, zarówno na poziomie praktycznym, jak i teoretycznym na poziomie studiów magisterskich. Warto także rozważyć wprowadzenie dodatkowego modułu studiów na poziomie licencjackim poświęconego ranom w zakresie ich etiologii i różnicowania.
Miejsce pracy personelu pielęgniarskiego nie miało wpływu na stan wiedzy o ranach przewlekłych i metodach ich leczenia. Zasadne byłoby przeprowadzenie badań wśród personelu pracującego zawodowo, weryfikujących, czy pracodawca wymaga odbywania kursów i zdobywania dodatkowych kwalifikacji w tej dziedzinie oraz czy gwarantuje i finansuje pracownikom dodatkowe szkolenia w obszarze ran przewlekłych i metod ich leczenia. Jest to szczególnie ważne w tych jednostkach ochrony zdrowia, w których personel często spotyka się z ranami przewlekłymi, np. placówki opieki długoterminowej lub paliatywnej, poradnie podstawowej opieki zdrowotnej, poradnie chirurgiczne i oddziały chirurgii.

Autorki deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo