Wpływ zachowań zdrowotnych na jakość życia pacjentów hospitalizowanych na oddziale chirurgicznym

Wstęp

Na zdrowie człowieka ogromny wpływ mają zachowania zdrowotne wywołujące w organizmie zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki. Prozdrowotny styl życia zmniejsza ryzyko śmiertelności, przyczynia się do poprawy stanu zdrowia, dzięki czemu poprawia się jakość życia [1, 2]. Choroby zapalne jelit oraz nowotwory jelita grubego sprawiają, że zachodzi konieczność podjęcia długotrwałej, uciążliwej terapii, poddania się często wielokrotnym procedurom chirurgicznym, co niewątpliwie ma wpływ na jakość życia.
Celem pracy było określenie wpływu zachowań zdrowotnych na jakość życia pacjentów hospitalizowanych na oddziale chirurgicznym.

Materiał i metody

Badania przeprowadzono na grupie 300 osób. Wśród 200 chorych hospitalizowanych po zabiegach chirurgicznych wyróżniono dwie podgrupy – 100 osób z chorobami zapalnymi jelit (CHZJ) i 100 z rakiem jelita grubego (RJG). Sto osób, u których w wyniku diagnostyki wykluczono schorzenia jelit, stanowiło grupę kontrolną (GK). Wszyscy pacjenci wyrazili dobrowolną zgodę na udział w badaniu. Badanie miało charakter prospektywny i polegało na wypełnieniu kwestionariusza własnego, kwestionariusza jakości życia WHOQOL-BREF oraz Inwentarza Zachowań Zdrowotnych (IZZ) według Juczyńskiego.
Kwestionariusz do gromadzenia danych oprócz danych demograficznych zawierał pytania szczegółowe i wypełniany był na podstawie wywiadu z chorym, obserwacji badacza oraz wglądu do dokumentacji medycznej. Inwentarz Zachowań Zdrowotnych to kwestionariusz oceniający zachowania zdrowotne w czterech kategoriach: prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, praktyki zdrowotne oraz pozytywne nastawienie psychiczne. W skład tego kwestionariusza wchodzą 24 stwierdzenia odnoszące się do zachowań zdrowotnych, którym przypisuje się w zależności od ich nasilenia punktację w skali 1–5 (1 – prawie nigdy, 2 – rzadko, 3 – od czasu do czasu, 4 – często, 5 – prawie zawsze). Suma punktów zawiera się w przedziale 24–120. Im wyższy wynik uzyskał badany, tym wyższy poziom nasilenia zachowań zdrowotnych prezentuje. Ogólny wynik został przekształcony na standaryzowane jednostki, które interpretuje się według skali stenowej. Wyniki w granicach 1–4 stena (K: 24–77 pkt, M: 24–71 pkt) to wyniki niskie, 5 i 6 stena (K: 78–91 pkt, M: 72–86 pkt) – przeciętne, 7–10 stena (K: 92–120 pkt, M: 87–120 pkt) – wysokie. Im wyższy wskaźnik, tym bardziej pozytywne zachowania zdrowotne [3]. Kwestionariusz WHOQOL-BREF składa się z 26 pytań i służy do oceny jakości życia zarówno osób chorych, jak i zdrowych. Umożliwia otrzymanie profilu jakości życia w zakresie czterech dziedzin: fizycznej, psychologicznej, relacji społecznych i środowiska. W każdej z dziedzin ocenie podlegają następujące parametry:
• w dziedzinie fizycznej – zdolność do pracy, mobilność, czynności dnia codziennego, sen i wypoczynek, zmęczenie, dyskomfort, ból, zależność od leczenia,
• w dziedzinie psychologicznej – uczucia negatywne/pozytywne, myślenie, pamięć, koncentracja, uczenie się, samoocena, religia, wiara, wygląd zewnętrzny,
• w dziedzinie relacji społecznych – aktywność seksualna, związki osobiste, wsparcie społeczne,
• w środowisku funkcjonowania – wolność, środowisko domowe, zasoby finansowe, bezpieczeństwo, jakość i dostępność do opieki zdrowotnej, zdrowie, możliwość nabywania umiejętności, uczestnictwo w wypoczynku i rekreacji, środowisko zewnętrzne.
Odpowiedzi oceniane są w skali 5-stopniowej – im wyższy wynik, tym jakość życia lepsza [4].
Analiza statystyczna danych opierała się na metodach opisowych i analitycznych. Obliczono średnią (M), odchylenie standardowe (SD), minimum (Min.) i maksimum (Maks.) oraz medianę (Me). Uzyskane wyniki przedstawiono procentowo. Analizy rzetelności dokonano z zastosowaniem testu a-Cronbacha. W celu sprawdzenia normalności rozkładu danych zastosowano test Shapiro-Wilka. Porównania średnich z niezależnych od siebie grup wykonano testem t-Studenta. Powiązania zmiennych ilościowych badano za pomocą współczynnika korelacji r-Pearsona, a test korelacji rang Spearmana wykorzystano w sytuacji, gdy obie lub jedna ze zmiennych nie posiadała cech rozkładu normalnego lub skali ilorazowej. Wszystkie analizy wykonano, przyjmując z górny poziom istotności 0,05. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej.

Wyniki

W badaniu uczestniczyło 158 kobiet (53%) i 142 mężczyzn (47%). Wiek badanych osób był zróżnicowany i wahał się w przedziale 17–87 lat. Większość badanych (56%) zamieszkiwało miasta powyżej 100 tys. mieszkańców. Najliczniejsza grupa ankietowanych posiadała wykształcenie wyższe (35%), najmniejszą (4%) grupę stanowili ankietowani z wykształceniem podstawowym. Czterdzieści siedem procent respondentów to osoby ze statusem rencisty/emeryta, natomiast osoby aktywne zawodowo stanowiły 43% grupy.

Zachowania zdrowotne

Z analizy własnej wynika, że w podziale na grupy osoby z CHZJ charakteryzują się wyższym poziomem prawidłowych zachowań zdrowotych niż osoby z RJG oraz z GK i jest to zależność istotna statystycznie (p < 0,0001) (tab.1).
Przeprowadzona analiza statystyczna wykazała, że pod względem płci pozytywniejsze zachowania zdrowotne wykazywały kobiety (p < 0,0001), wynik ten był istotny statystycznie. W odniesieniu do wykształcenia wyższe wskaźniki zachowań sprzyjających zdrowiu prezentowały osoby z średnim i wyższym wykształceniem w porównaniu z zawodowym i podstawowym (p < 0,0001). Wartość testu c² pozwala stwierdzić, że występuje istotna zależność między IZZ a wykształceniem. Po przeanalizowaniu kolejnej cechy, jaką był stan cywilny ankietowanych osób, stwierdzono, iż pozytywnymi zachowaniami zdrowotnymi odznaczały się osoby pozostające w formalnym związku (p = 0,036). Szczegółowa analiza wykazała, że nie ma zależności statystycznej pomiędzy prezentowanymi zachowaniami zdrowotnymi a sytuacją zawodową (p = 0,095) i miejscem zamieszkania badanych (p = 0,927) (tab. 2).
Dokonano oddzielnych obliczeń nasilenia zachowań zdrowotnych w odniesieniu do czterech kategorii: prawidłowe nawyki żywieniowe – PNŻ, zachowania profilaktyczne – ZP, pozytywne nastawienie psychiczne – PNP, i praktyki zdrowotne – PZ. Na PNŻ składają się przede wszystkim jakość spożywanej żywności i jej rodzaj. Pod względem PNŻ osoby z CHZJ charakteryzowała najwyższa średnia (20,080), następnie osoby z RJG (18,570) i GK (17,900). Różnice te były istotne statystycznie (p = 0,003). W odniesieniu do PF, które obejmują przestrzeganie zaleceń lekarskich i pozyskiwanie informacji związanych z chorobą i zdrowiem, również najwyższą średnią uzyskały osoby z CHZJ (21.590), niższą z RJG (18,840) i najniższą GK (18,550). Wynik jest istotny statystycznie (p < 0,0001). Pozytywne nastawienie psychiczne uruchamia u chorego mechanizmy wpływające na unikanie długotrwałych stresów czy zbyt silnych emocji. W analizie PNP osoby z CHZJ uzyskały średni wynik 21.690, osoby z RJG i GK odpowiednio 20 040/19 800. Różnice okazały się istotne statystycznie (p = 0,001). W zakresie ZP najczęściej związanych z aktywnością fizyczną, rekreacją i snem, podobnie jak w pozostałych kategoriach, najwyższy wynik uzyskali chorzy z CHZJ (21,210). Różnice wartości nie były zależne statystycznie (p = 0,105). Wyniki przedstawiono w tabeli 3.

Jakość życia

Do oceny jakości życia respondentów posłużono się danymi uzyskanymi dzięki kwestionariuszowi WHOQOL- BREF. W każdej z domen wyniki były na zbliżonym poziomie. Najwyższe wyniki uzyskali ankietowani w każdej z grup (CHZJ – 28,860, RJG – 29,250, GK – 29,320) w domenie środowiskowej, najniższe (CHZJ – 10,560, RJG – 10,630, GK – 10,130) w domenie socjalnej. W domenie somatycznej, która dotyczy czynności dnia codziennego, balansu pomiędzy pracą a wypoczynkiem oraz odczuwania bólu i dyskomfortu – ankietowani uzyskali podobne średnie wyniki (CHZJ – 21,690, RJG – 21,860, GK – 21,500). Również zbliżone średnie wyniki (CHZJ – 21,180, RJG – 20,280, GK – 20,180) ankietowani osiągnęli w domenie psychologicznej. W żadnej z domen różnice wartości nie były istotne z punktu statystycznego (tab. 4).
Przedmiotem analizy statystycznej była ocena wpływu zachowań zdrowotnych na jakość życia chorych. W analizie zależności badaniom poddano kolejno każdą z dziedzin jakości życia: somatyczną, psychologiczną, socjalną i środowiskową. W dziedzinie somatycznej i psychologicznej chorzy z rakiem jelita grubego, którzy prezentowali wysoki poziom zachowań zdrowotnych, wyróżniali się wysoką jakością życia. W tej grupie chorych istotna różnica w wartościach cechy jakość somatyczna w odniesieniu do zachowań zdrowotnych zachodzi pomiędzy grupą niskie a średnie i niskie a wysokie. Oznacza to, że im niższa wartość zachowań zdrowotnych, tym niższa jakość somatyczna. Istotne różnice zachodzą również w GK pomiędzy wartościami niskie a średnie. Najwięcej osób w tej grupie uzyskało średni wynik w odniesieniu do zachowań zdrowotnych.
W dziedzinie somatycznej i psychologicznej grupa chorych z CHZJ uzyskała podobne wartości stenowe w wynikach niski, średni i wysoki. W domenie socjalnej najwyższe wartości jakości życia uzyskały osoby z RJG i CHZJ (tab. 5, 6). Istotna statystycznie różnica zachodzi w wartościach cechy WHOQOL: socjalna pomiędzy grupą niskie a wysokie w każdej z badanych grup oraz w wartościach pomiędzy grupą niskie a średnie w GK i RJG (tab. 7). W domenie środowiskowej najniższe wyniki uzyskała GK, najwyższe osoby z grupy RJG i z CHZJ. Wykazano, że występuje istotna różnica w wartościach cechy WHOQOL środowiskowa pomiędzy grupą niskie a wysokie w każdej z badanych grup oraz w wartościach pomiędzy grupą niskie a średnie w GK i RJG (tab. 8). Zależności przedstawiono w postaci zagregowanych wartości w tabeli 9.

Dyskusja

Choroba przewlekła pojawiająca się często nagle i podstępnie powoduje ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu. Jest to stan dla chorego bardzo trudny do zaakceptowania. W wielu przypadkach pacjent jest uzależniony od innych osób.
Duży wpływ na zdrowie człowieka ma jego styl życia. Zachowania zdrowotne mogą wywoływać zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki. Prozdrowotny styl życia zmniejsza ryzyko śmiertelności, przyczynia się do poprawy stanu zdrowia, przez co podnosi się też jakość życia chorego. Z tego powodu systematycznie wzrasta zainteresowanie badaniem jakości życia związanej ze zdrowiem i chorobą. Ma to szczególne znaczenie w przypadku chorób przewlekłych, które nierzadko są przyczyną niepełnosprawności. W języku potocznym jakość życia to poczucie zadowolenia i stopień pomyślności życiowej w kontekście realnych potrzeb danej osoby. Diagnoza choroby przewlekłej zapalnej czy nowotworowej wywołuje zawsze silne reakcje emocjonalne. Konieczne wydaje się zwrócenie uwagi na jakość życia tych pacjentów nie tylko w wymiarze funkcjonowania fizycznego, psychicznego, ale także na relacje społeczne oraz radzenie sobie z zupełnie nową, trudną sytuacją życiową [5–8].
Wyniki badań dowodzą, że kobiety odznaczają się wyższymi wskaźnikami pozytywnych zachowań zdrowotnych. Wysoki poziom zachowań zdrowotnych u kobiet potwierdzili również autorzy prowadzący badania na grupie pacjentów z cukrzycą typu 2 [9], kobiet z rakiem piersi [1, 10–12], chorych z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego [13], RJG [14] czy po zawale mięśnia sercowego [15]. Po przeanalizowaniu piśmiennictwa nasuwa się wniosek, że kobiety bardziej niż mężczyźni interesują się i konsekwentniej przestrzegają zasad prozdrowotnego stylu życia. Wynika to z pewnością z pełnionej w rodzinie roli, jaką jest opieka nad bliskimi [16]. W odniesieniu do wykształcenia wyższe wskaźniki zachowań sprzyjających zdrowiu prezentowały osoby z średnim i wyższym wykształceniem niż z zawodowym i podstawowym. Do podobnych wniosków doszli Muszalik i wsp. [17] i Krzyżanowska i wsp. [2] w badaniach przeprowadzonych na grupie chorych w wieku podeszłym i u pacjentów z marskością wątroby, oraz Andruszkiewicz i wsp. i Maniecka-Bryła i wsp. [18, 19]. Zgoła odmienne wyniki uzyskali Kurowska i wsp. w badaniach na grupie chorych z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego i po zabiegach kardiochirurgicznych [13, 20] oraz Piotrkowska i wsp. w badaniach przeprowadzonych na grupie pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów leczonych operacyjnie [21].
Z przeprowadzonych badań własnych wynika, że miejsce zamieszkania nie ma wpływu na zachowania zdrowotne ankietowanych. Tę tezę potwierdzają Piotrkowska i wsp. [21]. Do przeciwnych wniosków doszli Schneider-Matyka i wsp., Krzyżanowska i wsp. oraz Seń i wsp. [2, 22, 23]. Przeprowadzone przez nich badania wykazały, że pacjenci zamieszkujący obszary miejskie uzyskali wyższe wartości zachowań zdrowotnych w porównaniu z mieszkańcami wsi. W literaturze przedmiotu dostępne dane są bardzo zróżnicowane.
W badaniu własnym największe nasilenie zachowań zdrowotnych w odniesieniu do czterech kategorii prezentowały osoby z grupy CHZJ. Zarówno w prawidłowych nawykach żywieniowych, jak i zachowaniach profilaktycznych, pozytywnym nastawieniu psychicznym i w odpowiednich PZ grupa chorych z CHZJ uzyskała najwyższe wartości. Podobne, dość wysokie wyniki uzyskali Kurowska i wsp. w badaniach na grupie chorych z miażdżycą tętnic kończyn dolnych i po zabiegach kardiochirurgicznych [20, 24] oraz Kowalczyk-Sroka i wsp. w grupie chorych na cukrzycę [25]. Można wysunąć wniosek, że osoby przewlekle chorujące są lepiej wyedukowane i mają większą wiedzę na temat swojej choroby i jej skutków. Choroba zapalna jelit, szczególnie jej powikłania i związane z tym nasilenie objawów, zmuszają więc pacjenta do podejmowania prawidłowych PZ. Niestosowanie się do zaleceń medycznych, dietetycznych i negatywne nastawienie psychiczne warunkuje szybszy postęp procesu chorobowego.
Ocena jakości życia pacjentów chorujących przewlekle stanowi niezwykle ważny element procesu terapeutycznego. Diagnoza wywołuje silne reakcje emocjonalne, a konsekwencje choroby wpływają negatywnie zarówno na funkcjonowanie psychiczne, jak i fizyczne. Szczególnie trudno jest osobom młodym, ponieważ dla ludzi w ich wieku jest to czas planowania przyszłości, wchodzenia w dorosłość, zakładania rodziny czy rozwoju zawodowego. Na podstawie przeprowadzonego badania można stwierdzić, że jakość życia dla badanych grup w każdej z domen była na zbliżonym poziomie. Najwyżej jakość życia ocenili ankietowani w domenie środowiskowej, najniżej w domenie socjalnej. Mediany uzyskane przez poszczególne grupy nie były istotne z punktu statystycznego. W literaturze przedmiotu dostępne dane są bardzo zróżnicowane. Fidecki i wsp. w badaniu przeprowadzonym w grupie pacjentów geriatrycznych uzyskali najwyższe wyniki w dziedzinie społecznej i środowiskowej, najniższe w dziedzinie psychologicznej i somatycznej [26]. Wilamowska i wsp. w ocenie jakości życia chorych z nadciśnieniem tętniczym w okresie pandemii COVID-19 najwyższe średnie wyniki uzyskali w domenie psychologicznej, a najniższe w domenie fizycznej [27].
Przedmiotem analizy statystycznej była też ocena wpływu zachowań zdrowotnych na jakość życia chorych. W analizie tej zależności badaniom poddano kolejno każdą z dziedzin jakości życia: somatyczną, psychologiczną, socjalną i środowiskową. Na podstawie badań stwierdzono, że osoby z RJG, które prezentowały wysokie wartości zachowań zdrowotnych, cechowały się wyższą jakością życia w każdej z dziedzin. Osoby z CHZJ uzyskały wysokie średnie wyniki w obszarach środowiskowym i socjalnym. Pomimo że osoby z CHZJ uzyskiwały wyższe wskaźniki zachowań sprzyjających zdrowiu niż osoby z RJG, nie przekładało się to na jakość życia. Według Henricha i wsp. cechą charakterystyczną dla tej grupy chorych jest często związana z aktywnością choroby mała satysfakcja z życia, szczególnie w zakresie odpoczynku, poziomu energii, kondycji fizycznej czy też możliwości pracy zawodowej [28]. Casellas i wsp. dowiedli, że ciągłe poddawanie się procedurom terapeutycznym, w tym również chirurgicznym, wpływa na zaburzenia w sferze emocjonalnej, co ma przełożenie na pogorszenie jakości życia [29].

Wnioski

Badane kobiety charakteryzuje wyższy poziom zachowań zdrowotnych. Lepsze wskaźniki zachowań sprzyjających zdrowiu prezentują osoby z wykształceniem wyższym. Pomiędzy pozytywnymi zachowaniami zdrowotnymi a poczuciem jakości życia zachodzi korelacja dodatnia.
Autorki deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo